بررسی جایگاه آزادی بیان در سینما و تولیدات مستند بهه ویژه در فستیوال‌های اسرائیل
در بررسی جایگاه آزادی بیان در سینما و رسانه‌های مستند در سرزمین های اشغالی، به ویژه در فستیوال‌ها و تولیدات مستند، می‌توان گفت که وضعیت ترکیبی و چندوجهی حاکم است: از یک‌سو ساختارهایی وجود دارد که امکان تولید و نمایش آثار را فراهم می‌کنند، و از سوی دیگر مرزهای امنیتی، سیاسی و اجتماعی نقش تعیین‌کننده‌ای در «حد و مرز» این آزادی ایفا می‌کنند.
این جمله که «معیارهای آزادی بیان در اسرائیل بالاست» را هرگز قبول نداشتم، و در بررسی های صورت گرفته شده و مطالعاتی که انجام دادم این سطح کاملا مشروط و نسبی — یعنی در ظاهر قانونی و ساختار رسانه‌ای، آزادی بیان گسترده به نظر می‌رسد، اما در عمل، مرزهای سیاسی و امنیتی مشخصی وجود دارد که تعیین می‌کند چه نوع سخن، تصویر یا روایت قابل‌قبول است.
بیایید این موضوع را دقیق‌تر و تحلیلی‌تر بررسی کنیم:
۱. چارچوب قانونی: آزادی بیان در ظاهر تضمین شده است
اسرائیل به‌عنوان یک «دموکراسی پارلمانی» در قانون اساسی خود (به‌ویژه در «قانون حقوق پایه: کرامت و آزادی انسان») اصولی از آزادی بیان و آزادی مطبوعات را به رسمیت شناخته است.
اصولی که هرگز به آن پایبند نبوده ...
در نتیجه:
- روزنامه‌ها و رسانه‌های خصوصی متعددی فعالیت می‌کنند.
- فیلم‌سازان مستقل اجازه دارند به نقد اجتماعی، مذهبی و حتی برخی جنبه‌های سیاست داخلی بپردازند.
- فستیوال‌هایی مثل Docaviv یا Jerusalem Film Festival فیلم‌هایی با محتوای انتقادی را نیز به نمایش می‌گذارند.
اما این تنها چهرهٔ رسمی و حقوقی آزادی بیان است.
۲. خطوط قرمز امنیتی و سیاسی
در حوزه‌هایی که به سیاست‌های امنیتی و نظامی مربوط می‌شود — به‌ویژه درباره فلسطین، ارتش، و اشغال سرزمین‌ها — آزادی بیان با محدودیت‌های جدی مواجه است.
چند نمونه واقعی:
- فیلم‌های انتقادی از ارتش یا سیاست اشغال ممکن است از حمایت مالی محروم یا از پخش عمومی منع شوند.
نمونه: فیلم Jenin, Jenin (2002) اثر محمد باکری، که درباره حمله ارتش اسرائیل به جنین بود، سال‌ها ممنوع و موضوع شکایت قضایی شد.
- روزنامه‌نگاران فلسطینی یا اسرائیلی‌های منتقد ممکن است با فشارهای غیرمستقیم، تهدید یا محدودیت مواجه شوند.
برخی روزنامه‌نگاران، از جمله در رسانه‌های عبری‌زبان، گزارش داده‌اند که خودسانسوری برای اجتناب از اتهام «خیانت» یا «ضدصهیونیسم» رایج است.
۳. دوگانگی در آزادی رسانه‌ای
به‌طور کلی، آزادی بیان در اسرائیل طبقه‌بندی‌شده است:
- برای یهودیان اسرائیلی (به‌ویژه از طیف‌های فرهنگی و هنری لیبرال)، فضا نسبتاً باز است؛
- اما برای عرب‌های اسرائیلی یا فلسطینی‌ها، محدودیت‌ها شدیدتر است.
به‌بیان دیگر، آزادی بیان در اسرائیل بر پایهٔ هویت و موضوع سخن تنظیم می‌شود، نه فقط قانون.
۴. آزادی بیان در رسانه‌های تصویری و سینما
در سینمای اسرائیل، فیلم‌سازانی هستند که با وجود فشارها، آثار انتقادی می‌سازند:
- Waltz with Bashir (2008) دربارهٔ خاطرات جنگ لبنان؛
- Foxtrot (2017) که با وجود موفقیت بین‌المللی، در داخل اسرائیل توسط وزیر فرهنگ به «توهین به ارتش اسرائیل» متهم شد.
این نشان می‌دهد که سینمای اسرائیل می‌تواند منتقد باشد، اما تا آستانه‌ای که امنیت ملی را تهدید نکند.
با این حساب برخی از کارشناسان نقاط قوت و ضعف آزادی بیان در اسرائیل را اینگونه تعریف کردند:
نقاط قوت: امکان تولید و نمایش
1- وجود فستیوال‌های تخصصی و معتبر:
برای مثال، Docaviv – Tel Aviv International Documentary Film Festival تنها فستیوال تخصصی مستند در اسرائیل است و هر ساله بیش از ۱۰۰ اثر مستند داخلی و بین‌المللی را نمایش می‌دهد. docaviv.co.il+2docaviv.co.il+2
این نشان می‌دهد که به لحاظ ساختاری، بستر فنی و فرهنگی برای آثار مستند در اسرائیل فراهم است.
2- امکان برگزاری پنل‌ها و نشست‌های تخصصی درباره آزادی بیان:
مثلاً در Jerusalem Film Festival برنامه‌ای با عنوان «Freedom of Expression and Creativity in Israel Today» برگزار شده که صراحتاً به چالش‌های آزادی بیان در هنر و رسانه و شرایط فعلی می‌پردازد. Jerusalem Film Festival+1
این امر حاکی از آن است که جامعه سینمایی اسرائیل آگاهی دارد و می‌کوشد فضای بحث و نقد را ایجاد کند.
3- تنوع موضوعی و حضور مستندسازان آزاد:
برخی آثار مستند درباره موضوعات حساس مانند خشونت علیه زنان عرب‌اسرائیلی ساخته شده‌اند؛ مثلاً فیلم Duma (۲۰۱۱) ساختهٔ خانم عرب‌اسرائیلی، که درباره تجاوز جنسی در جامعه عرب‌اسرائیلی است، ساخته و به نمایش درآمده. en.wikipedia.org
این نمونه نشان می‌دهد که حتی در حیطه‌های تابوآلود، امکان تولید وجود دارد.
نقاط ضعف و محدودیت‌ها
1- فشارهای امنیتی و سیاسی بر آثار منتقد:
بیانیه رسمی یکی از فستیوال‌ها بیان می‌کند: «در سال‌های اخیر شاهد کاهش بی‌سابقه آزادی بیان در اسرائیل بوده‌ایم… آثار هنری که روایت‌های متفاوت از تاریخ اسرائیل یا وضعیت فلسطینی‌ها ارائه می‌کنند، اغلب با سانسور، لغو نمایش یا تهدید مواجه‌اند. Jerusalem Film Festival+1
این یعنی اگر فیلم مستندی به نقد سیاست‌های دولت یا ارتش اسرائیل بپردازد، «خط قرمز» دارد.
2- وابستگی مالی و حکومتی فستیوال‌ها و نهادها:
اگرچه آرمان آزادی وجود دارد، ولی نهادهای دولتی و بخش خصوصی در تأمین بودجه نقش دارند. برای مثال، Docaviv از منابع دولتی و خصوصی تأمین مالی می‌شود. en.wikipedia.org+1
در نتیجه، امکان وجود فشارهای غیررسمی برای همراستا بودن با «روایت رسمی» وجود دارد.
3- مسئله «خودسانسوری» و واکنش‌های بیرونی:
حتی اگر قانونی ممنوعیت نداشته باشد، مستندسازان ممکن است به‌خاطر تهدیدهای امنیتی، فشار اجتماعی یا اقتصادی، از پرداختن به موضوعات حساس امتناع کنند. ضمن اینکه آثار به چالش کشیدن روایت غالب ممکن است در بازار داخلی برای‌شان صادر شدن مشکل باشد.
نمونه‌ها برای برجسته‌سازی
فستیوال Docaviv تنها محور نمایش مستندها در اسرائیل است و نشان‌دهنده فرصت‌های موجود برای مستندسازان. docaviv.co.il+1
پنل Jerusalem Film Festival درباره آزادی بیان به‌طور علنی موضوع را مطرح کرده است: «در سال‌های اخیر شاهد کاهش آزادی بیان… هستیم«. Jerusalem Film Festival
فیلم Duma نمونه‌ای از تولید انتقادی در داخل اسرائیل است که به مسائل اجتماعی عرب‌اسرائیلیان می‌پردازد.
جمع‌بندی
می‌توان گفت:
اسرائیل در ظاهر یکی از آزادترین نظام‌های رسانه‌ای خاورمیانه است، اما آزادی بیان در آن گزینشی، مشروط و تابع امنیت ملی است.
به عبارت ساده‌تر:
در اسرائیل می‌توان تقریباً درباره هرچیز سخن گفت — جز درباره چیزی که به بنیاد قدرت نظامی و روایت صهیونیستی آسیب بزند.
در نتیجه : سینما و مستند در اسرائیل امکان و بستر دارند، اما آزادی بیان در آن‌ها مطلق نیست؛ بلکه کاملاً محورمند، مشروط و آسیب‌پذیر است.
به عبارت دیگر:
- اگر مستند شما در حیطه موضوعات عمومی یا فرهنگی با نسبتی متداول باشد، فضای نمایش دارد.
- اما اگر قصد داشته باشید روایت غالب را به چالش بکشید، یا به سیاست نظامی، اشغال یا نقش اسرائیل در خاورمیانه انتقاد کنید، با موانع جدی روبه‌رو خواهید شد: چه قانونی، چه مالی، چه اجتماعی.
- بنابراین، گفتن اینکه سطح آزادی بیان «بسیار بالا» است، دقیق نیست؛ بلکه باید گفت تا حد معینی بالا و تا حد معینی زیر فشار لابی مشهور صهیونیسم است.