مقاله تحلیلی جنگ ایران و عراق
در سپیدهدم ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، نیروهای ارتش عراق به فرمان صدام حسین، حملهای همهجانبه به مرزهای غربی و جنوب ایران آغاز کردند. این تهاجم که با پشتیبانی سیاسی و تسلیحاتی برخی قدرتهای غربی و عربی همراه بود، آغازگر یکی از خونبارترین و طولانیترین جنگهای قرن بیستم در خاورمیانه شد.
هدف بغداد، بر اساس اسناد بعدی، تسلط سریع بر استان خوزستان و براندازی نظام تازهتأسیس جمهوری اسلامی ایران بود. اما برخلاف محاسبات اولیه، مردم ایران با سازماندهی نیروهای مردمی و بسیج گسترده، در کنار ارتش، موفق به متوقف کردن پیشروی ارتش عراق شدند. نبردهای سنگینی در خرمشهر، سوسنگرد و دزفول رخ داد که به نمادهای مقاومت و ایستادگی ملی تبدیل شدند.
در سال ۱۳۶۱، با آزادسازی خرمشهر، جنگ وارد مرحلهای تازه شد؛ ایران از موضع دفاعی به موضع تهاجمی تغییر جهت داد و تلاش کرد تا با پیشروی در خاک عراق، زمینه صلحی عادلانه را فراهم کند. اما با گسترش درگیریها و ورود سلاحهای شیمیایی، جنگ به جنگی فرسایشی بدل شد که هشت سال به طول انجامید.
در این مدت، عراق از حمایت مالی و اطلاعاتی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و همچنین قدرتهای غربی برخوردار بود، در حالی که ایران با تکیه بر توان داخلی و بسیج مردمی، جنگ را ادامه داد. این نبرد نهتنها مرزهای جغرافیایی، بلکه مرزهای سیاسی و ایدئولوژیک منطقه را نیز تغییر داد.
در تابستان ۱۳۶۷، با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل از سوی ایران، جنگ رسماً پایان یافت. اما پیامدهای آن سالها ادامه داشت: صدها هزار کشته و مجروح، میلیاردها دلار خسارت، و جامعهای که مفهوم «مقاومت» را در حافظهی جمعی خود نهادینه کرده بود.
جنگ ایران و عراق، صرفنظر از نتایج نظامی، به یکی از محوریترین نقاط شکلگیری هویت سیاسی جمهوری اسلامی تبدیل شد. از دل همان سالها، مفاهیمی چون «دفاع مقدس»، «جهاد»، و «ایستادگی در برابر تجاوز» زاده شدند — مفاهیمی که بعدها در سیاست منطقهای ایران، بهویژه در حمایت از محور مقاومت، بازتابی گسترده یافتند.
جنگ ایران و عراق یکی از طولانیترین و ویرانگرترین جنگهای قرن بیستم بود. این جنگ پیامدهای گستردهای در حوزههای نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ژئوپلیتیکی برای هر دو کشور و منطقه خاورمیانه داشت. در ادامه به بررسی ابعاد مختلف آن میپردازم:
پیشینه تاریخی
ریشههای این درگیری را باید در مجموعهای از عوامل سیاسی، تاریخی و منطقهای جستوجو کرد.
از یکسو، عراق پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران خود را در برابر نظامی جدید با گفتمان ضدسلطه و انقلابی میدید که بهشدت از جنبشهای اسلامی در منطقه حمایت میکرد. صدام حسین بیم آن داشت که انقلاب ایران به داخل عراق، بهویژه میان اکثریت شیعه آن کشور، سرایت کند.
از سوی دیگر، اختلافات مرزی دیرینه میان دو کشور، بهویژه بر سر اروندرود (شطالعرب)، بار دیگر شعلهور شد. صدام که خود را رهبر جهان عرب میدانست، در پی آن بود تا از ضعف ساختاری ایرانِ پس از انقلاب بهرهبرداری کرده و با حملهای برقآسا، هم مرزهای خود را تثبیت کند و هم نظام تازهتأسیس تهران را ساقط نماید.
در این میان، حمایت پنهان برخی قدرتهای غربی و عربی از بغداد نیز نقش تعیینکنندهای داشت. در شرایطی که ایران روابط خود را با آمریکا قطع کرده بود و درگیر تحریمها و آشفتگیهای داخلی بود، غرب صدام را بهعنوان «سدّی در برابر انقلاب اسلامی» میدید.
1- در اوایل دهه ۱۳۵۰، روابط ایران و عراق بهشدت تنشآلود بود.
2- عراق از مخالفان شاه، بهویژه گروههای چپگرا، حمایت میکرد.
3- در مقابل، ایران از شورش کردهای شمال عراق به رهبری ملا مصطفی بارزانی پشتیبانی میکرد.
4- اختلاف اصلی بر سر حاکمیت بر اروندرود (شطالعرب) و تعیین مرزهای آبی بود.
5- در سال ۱۹۷۵، هواری بومدین، رئیسجمهور الجزایر، برای پایان این تنشها میانجیگری کرد.
در نتیجه شاه و صدام در جریان نشست سران اوپک در الجزایر با یکدیگر دیدار و مذاکره کردند.قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر (یا توافقنامه الجزایر) یک پیمان مرزی و سیاسی بین ایران به رهبری محمدرضا پهلوی و عراق به رهبری صدام حسین (در آن زمان معاون رئیسجمهور احمد حسنالبکر) بود که در تاریخ ۶ مارس ۱۹۷۵ در الجزایر و با میانجیگری هواری بومدین، رئیسجمهور وقت الجزایر، امضا شد.
نتیجه این دیدار، امضای "قرارداد الجزایر" بود که مرزها را مشخص و تعهد به عدم دخالت را ثبت کرد و ایران می بایست حمایت از کردها را متوقف کند و عراق نیز مرز آبی جدید را پذیرفت.
با این توافق، شورش کردها در عراق سرکوب و روابط ایران و عراق موقتاً آرام شد.
اما در سال ۱۹۸۰، صدام قرارداد را یکطرفه لغو و به ایران حمله کرد.
علل آغاز جنگ ایران و عراق
در سالهای نخست، ایران پس از آزادسازی خرمشهر در خرداد ۱۳۶۱ میتوانست جنگ را پایان دهد، اما این تصمیم در فضای سیاسی آن زمان ممکن نشد. رهبران ایران بر این باور بودند که بدون تنبیه متجاوز و تضمین امنیت مرزها، آتشبس معنایی ندارد. به همین دلیل، جنگ وارد مرحلهای تازه شد که طی آن نیروهای ایرانی وارد خاک عراق شدند تا شرایط سیاسی بهتری را برای صلح ایجاد کنند.
در مقابل، عراق با حمایت گسترده تسلیحاتی از سوی غرب و کشورهای عربی، به استفاده از سلاحهای شیمیایی، حملات هوایی علیه مناطق مسکونی و هدفگیری تأسیسات نفتی ایران روی آورد. طولانی شدن جنگ، خسارات عظیم اقتصادی و انسانی به هر دو کشور وارد کرد، اما در ایران، همین فشارها به تقویت حس «مقاومت ملی» انجامید.
ادعاهای ارضی عراق:
- عراق ادعای مالکیت بر خوزستان (که آن را «عربستان» مینامید) داشت.
- اختلاف بر سر مالکیت اروندرود (شطالعرب) یکی از محورهای اصلی بود. قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر میان ایران و عراق این اختلاف را به طور موقت حل کرده بود، اما صدام در ۱۳۵۹ آن را لغو کرد.
تحولات انقلاب اسلامی ایران:
- انقلاب ۱۳۵۷ ایران همه معادلات نظام امپریالیستی منطقهای را به هم زد. عراق از ضعف موقت ارتش ایران و بیثباتی داخلی بهره برد و به حمله نظامی اقدام کرد.
- حکومت بعث عراق از گسترش ایدئولوژی انقلاب اسلامی (به ویژه در بین شیعیان عراق) هراس داشت.
اختلافات ایدئولوژیک و ژئوپلیتیکی:
- صدام حسین نگران نفوذ ایران در میان شیعیان عراق و تهدید جایگاه حزب بعث بود.
- ایران نیز از حمایت عراق از مخالفانش (مانند سازمان مجاهدین خلق) خشمگین بود.
جاهطلبی منطقهای صدام:
- صدام میخواست رهبری جهان عرب را در غیاب مصر (پس از پیمان کمپدیوید) بهدست گیرد.
- او ایران پساانقلاب را تضعیفشده میدید و با این توهم قصد داشت با پیروزی در جنگ، موقعیت خود را تثبیت کند.
مراحل جنگ
تهاجم اولیه عراق (۱۳۵۹–۱۳۶۰):
- عراق با حمله هوایی و زمینی به خاک ایران، قصد تصرف خوزستان و سرنگونی جمهوری اسلامی را داشت.
- ایران با دفاع جانانه و بسیج عمومی، جلوی پیشروی عراق را گرفت.
دفاع و بازپسگیری مناطق اشغالی (۱۳۶۰–۱۳۶۱):
- ایران با عملیاتهای بزرگ مانند ثامنالائمه، طریقالقدس، فتحالمبین و بیتالمقدس خرمشهر را بازپس گرفت.
ورود ایران به خاک عراق (۱۳۶۱–۱۳۶۷):
- ایران جنگ را تا سرنگونی صدام ادامه داد.
- نبردهایی مانند والفجر مقدماتی، کربلای ۵ و فاو در این دوره رخ داد.
پایان جنگ (قطعنامه ۵۹۸ – ۱۳۶۷):
- ایران پس از حملات شیمیایی، سقوط فاو و فشارهای بینالمللی قطعنامه را پذیرفت.
- آتشبس در مرداد ۱۳۶۷ اجرا شد.
نتایج و تبعات جنگ
1. مهمترین تبعات انسانی و اقتصادی:
- صدها هزار کشته و زخمی از هر دو طرف.
- میلیونها آواره.
- نابودی زیرساختها و هزینههای عظیم اقتصادی.
- ویرانی شهرهای مرزی (خرمشهر، آبادان، قصر شیرین و...)
2. نتایج سیاسی برای ایران:
- تثبیت جمهوری اسلامی ایران در برابر تهدید خارجی.
- تحکیم قدرت سیاسی روحانیت و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
- گسترش نظام بسیج و امنیتی.
- رشد اقتدارگرایی در شرایط جنگی.
3. نتایج سیاسی برای عراق:
- بدهی سنگین خارجی.
- افزایش نارضایتی داخلی، سرکوب گسترده شیعیان و کردها.
- زمینهسازی برای حمله به کویت در ۱۹۹۰ و جنگ خلیجفارس.
4. تأثیرات منطقهای و بینالمللی:
- قدرتگیری آمریکا در خلیج فارس.
- حمایت گسترده کشورهای عربی و غربی از عراق در جنگ.
- کاهش اعتماد به سازمان ملل در جلوگیری از جنگ.
- استفاده گسترده عراق از سلاح شیمیایی و بیعملی جامعه جهانی.
تأثیرات بر سینمای ایران:
الف. تولد «سینمای دفاع مقدس»:
ژانر جدیدی به نام سینمای دفاع مقدس شکل گرفت که روایتگر رشادتها، تراژدیها، و قهرمانیهای جنگ بود.
آثار مطرح این ژانر شامل:
"از کرخه تا راین" (ابراهیم حاتمیکیا)
"خاکستر سبز"
"مهاجر"
"ارتفاع پست"
"بوی پیراهن یوسف"
ب. روایتهای انسانیتر و ضدجنگ:
برخی فیلمسازان جنگ را از زاویهی انسانی، تراژیک و حتی انتقادی به تصویر کشیدند.
فیلمهایی مانند:
"شب واقعه"
"کودک و سرباز"
"تنگسیر" (هرچند پیش از جنگ ساخته شده، ولی بعدها در متون جنگی بازخوانی شد)
ج. تأثیرات فنی و روایی:
بسیاری از فیلمسازان به واسطه جنگ تجربهگرا شدند؛ چون با امکانات محدود و در شرایط دشوار فیلم ساختند.
نوجویی در روایت، استفاده از نابازیگران، فیلمبرداری مستندگونه و واقعگرایی، ویژگیهای فنی این سینما شد.
د. چهرهسازی و ظهور کارگردانان شاخص:
کارگردانانی چون ابراهیم حاتمیکیا، رسول ملاقلیپور، احمدرضا درویش و محمدحسین لطیفی با آثار جنگی به شهرت رسیدند.
تأثیرات بلندمدت:
جنگ به یکی از مهمترین منابع الهام برای سینمای مستند، داستانی و حتی انیمیشن در ایران تبدیل شد.
مفاهیم مربوط به جنگ در آموزش و پرورش، رسانهها و برنامههای تلویزیونی نهادینه شدند.
هنوز هم بخش بزرگی از سیاست فرهنگی ایران تحت تأثیر گفتمان دفاع مقدس است.
درسهای جنگ برای ایران و منطقه
- اهمیت دیپلماسی و بازدارندگی.
- ضرورت حفظ توان نظامی و دفاعی.
- پیچیدگی روابط منطقهای و بیثباتیهای خاورمیانه.
نتیجهگیری
جنگ ایران و عراق یکی از پرهزینهترین درگیریهای معاصر بود که با اهداف جاهطلبانه صدام حسین و حمایتهای خارجی در جهت تضعیف انقلاب ایران توسط عراق شعلهور شد. در نهایت، دولت وقت عراق به اهداف نهایی خود نرسیدند و منطقه برای دههها با پیامدهای آن دستوپنجه نرم کرد.
جنگ ایران و عراق با وجود ویرانیهای گسترده، پیامدهای عمیقی در جامعه ایران برجای گذاشت. از دل آن، مفهوم «دفاع مقدس» شکل گرفت — تعریفی از جنگ بهعنوان مبارزهای برای بقا، ایمان و استقلال. همین تجربه، بعدها به ستون فکری سیاست خارجی ایران در دهههای بعد بدل شد؛ سیاستی که بر اصل مقاومت در برابر سلطه و مداخله خارجی استوار است.
به همین دلیل، جنگ ایران و عراق را نمیتوان صرفاً یک درگیری مرزی دانست؛ بلکه باید آن را نقطه عطفی در بازتعریف هویت سیاسی و امنیتی ایران دانست — هویتی که تا امروز، در قالب گفتمان مقاومت، همچنان نقش تعیینکنندهای در رفتار منطقهای تهران دارد.
| نام فیلم | سال ساخت | کشور تولیدکننده | کارگردان | موضوع |
|---|---|---|---|---|
| توبه نصوح | 1983 | ایران | محسن مخملباف | روایت تأثیرات معنوی جنگ بر خانوادهای مذهبی |
| پرواز در شب | 1986 | ایران | رسول ملاقلیپور | گروهی از رزمندگان در مأموریتی شبانه در جبهه |
| والیبال | 1988 | ایران | عباس رافعی | ورزش در کنار جنگ و امید در شرایط سخت |
| مهاجر | 1989 | ایران | ابراهیم حاتمیکیا | نقش نیروهای مهندسی رزمی در جنگ |
| آژانس شیشهای | 1998 | ایران | ابراهیم حاتمیکیا | رویارویی یک جانباز با واقعیتهای پس از جنگ |
| دوئل | 2004 | ایران | احمدرضا درویش | سربازی که به خاطر اسناد مهمی هدف قرار میگیرد |
| میم مثل مادر | 2006 | ایران | رسول ملاقلیپور | مادری که فرزند معلولش را از پیامدهای جنگ پنهان میکند |
| چ | 2014 | ایران | ابراهیم حاتمیکیا | زندگی دکتر چمران در دفاع از پاوه |
| شیار ۱۴۳ | 2014 | ایران | نرگس آبیار | مادری که سالها منتظر بازگشت فرزند مفقودالاثرش است |
| ویلاییها | 2017 | ایران | منیر قیدی | زندگی خانوادههای رزمندگان در پشت جبهه |
| باشو، غریبهای کوچک | 1985 | ایران | بهرام بیضایی | پناه بردن پسری جنوبی از جنگ به شمال کشور |
| عقابها | 1984 | ایران | ساموئل خاچیکیان | نجات یک خلبان ایرانی پس از سقوط در خاک عراق |
| ۲۳ نفر | 2018 | ایران | مهدی جعفری | ماجرای اسارت و مقاومت ۲۳ نوجوان ایرانی |
| لیلی با من است | 1995 | ایران | کمال تبریزی | روایت طنز یک فیلمبردار غیرنظامی در جبهه |
| روز سوم | 2006 | ایران | محمدحسین لطیفی | مقاومت مردم خرمشهر و نجات دختر اسیر |
| آباجان | 2016 | ایران | هاتف علیمردانی | انتظار مادر برای بازگشت پسر مفقودالاثر |
| حمله به اچ ۳ | 1994 | ایران | شهریار بحرانی | عملیات نیروی هوایی ایران در پایگاههای عراق |
| طبل بزرگ زیر پای چپ | 2004 | ایران | کاظم معصومی | فرماندهای که تصمیمش منجر به حادثه میشود |
| حصار | 1983 | ایران | حسن محمدزاده | فیلمی اولیه در حوزه دفاع مقدس |
| بوی پیراهن یوسف | 1996 | ایران | ابراهیم حاتمیکیا | پدر منتظر بازگشت فرزند مفقودش از جنگ |
فهرستی از معروفترین و تأثیرگذارترین فیلمهایی با موضوع جنگ ایران و عراق
منتخب عکس های
جنگ ایران و عراق
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
جنگ ایران و عراق
شمارش معکوس برای صلح
