​مقاله تحلیلی اعلامیه بالفور (۱۹۱۷)
ریشه‌های یک قرن بحران در خاورمیانه


​مقاله تحلیلی اعلامیه بالفور (۱۹۱۷)
ریشه‌های یک قرن بحران در خاورمیانه

​​​​​​​  مقدمه  

در دوم نوامبر ۱۹۱۷، هنگامی که آرتور جیمز بالفور، وزیر خارجه بریتانیا، نامه‌ای را به لرد والتر روتشیلد، نماینده جامعه یهودیان بریتانیا، ارسال کرد، شاید کمتر کسی تصور می‌کرد که این ۶۷ واژه کوتاه، مشعلی برای یک سلسله تحولات ژرف در خاورمیانه و جهان اسلام باشد. این نامه، که بعدها به «اعلامیه بالفور» مشهور شد، به‌طور رسمی حمایت دولت بریتانیا را از تأسیس «خانه ملی برای مردم یهودی» در فلسطین اعلام کرد.

اما صرفاً یک سند دیپلماتیک نبود؛ این اعلامیه نقطه شروعی بود برای فرآیندی از انتقال قدرت، بازتعریف هویت جمعی، تضعیف مالکیت سرزمینی اعراب و شکل‌گیری پویش‌های استعمارگرانه مدرن در خاورمیانه. در این مقاله تلاش می‌کنیم با نگاهی تحلیلی تاریخی، سیاسی، رسانه‌ای و فرهنگی، اعلان بالفور را بررسی کنیم؛ از زمینه‌ها و انگیزه‌ها تا پیامدها و بازتاب‌های آن، و در پایان به برخی از مستندها و فیلم‌هایی که به این موضوع پرداخته‌اند اشاره خواهیم داشت.

  ۱. زمینه تاریخی و دیپلماتیک  

۱.۱. وضعیت امپراتوری عثمانی و جنگ جهانی اول
در اوایل دهه ۱۹۱۰، امپراتوری عثمانی که بخش عمده جهان عرب را تحت سلطه داشت، هم با مشکلات داخلیِ ملی‌گرایی و هم با تهدید جنگ جهانی اول دست‌به‌گریبان بود. بریتانیا، به‌ویژه، به‌دنبال تأمین منافع ژئوپلیتیک و استراتژیک خود در منطقه بود؛ از جمله تضمین مسیر به هند، و دسترسی به نفت و کانال سوئز. هم‌زمان، جنبش صهیونیسم، که از اواخر قرن نوزدهم شکل گرفته بود، به‌دنبال یافتن حامیان بزرگ بود تا آرمان «خانه ملی یهودیان» را در فلسطین به پیش ببرد.
در چنین فضایی، بریتانیا با هدف تقویت موقعیت خود در خاورمیانه، و نیز جذب حمایت یهودیان جهانی به جنگ جهانی اول، شروع به ترکیدن طرح‌هایی کرد که بعدها به اعلان بالفور انجامید. 

۱.۲. مذاکرات و انگیزه‌های بریتانیا
در اسناد تاریخی آمده است که بریتانیا می‌خواست از یهودیان جهانی – به ویژه در آمریکا – برای حمایت مالی و سیاسی از جنگ استفاده کند، و هم‌زمان جایگاهی در منطقهٔ فلسطین کسب نماید. نامه بالفور در این چارچوب قابل فهم است؛ دولتی که در جنگ، به «نقش کمک یهودیان» چشم دوخته بود، فرصت یافت تا با وعده‌ای به جنبش صهیونیسم، نفوذ خود را در آیندهٔ فلسطین و خاورمیانه تثبیت کند. 
همچنین، باید توجه داشت که این اعلان همزمان بود با افشای پیمان سایکس–پیکو (۱۹۱۶) که براساس آن، بریتانیا و فرانسه، مناطق امپراتوری عثمانی را میان خود تقسیم کرده بودند. اعلامیه بالفور در این چارچوب «بخش یهودی» طرح جدید خاورمیانه را تکمیل می‌کرد.

۱.۳. متن اعلامیه و ویژگی‌های آن
متن اصلی اعلامیه چنین بود:
«دولت ‌اعلی‌ِ‌ما حمایت خود را از تأسیس خانهٔ ملی برای مردم یهودی در فلسطین با رعایت این نکته که امر مذکور نباید در هیچ حالتی حقوق مدنی و دینی جوامع غیر یهودی ساکن فلسطین یا حقوق و موقعیت سیاسی یهودیان در سایر کشورها را نقصان دهد، اعلام می‌دارد.» 
​​​​​​​
نکات مهمی در این متن قابل اشاره‌اند:
عبارت «خانه ملی برای مردم یهودی» که آشکارا صراحت ایجاد یک «دولت یهودی» را نداشت بلکه نوعی فضا یا نهاد ملی را قائل شده بود.
شرط «رعایت حقوق مدنی و دینی جوامع غیر یهودی ساکن فلسطین» که بعدها محل مناقشه بسیار شد.
ارتباط مستقیم با استراتژی جنگی و دیپلماتیک بریتانیا در جنگ جهانی اول، نه فقط با جنبش صهیونیسم.
​​​​​​​


  ۲. اثرات و پیامدهای کوتاه‌مدت   

۲.۱. تشدید مهاجرت یهودیان به فلسطین
پس از اعلامیه، جنبش صهیونیستی بین‌المللی احساس مشروعیت بیشتری یافت و مهاجرت یهودیان به فلسطین که تحت امپراتوری عثمانی بود، در دهۀ ۱۹۲۰ شدت گرفت. حضور یهودیان در فلسطین با حمایت بریتانیا (در زمان قیمومیت یا مَن‌دات بریتانیا) تشدید شد و زمینه برای شکل‌گیری تشکیلاتی یهودی فراهم گردید. 
هم‌زمان، در میان اعراب فلسطینی نیز احساس ناامنی و سلب حق سرزمین شکل گرفت؛ زیرا آنان متوجه شدند که دولت بریتانیا، بدون مشورت جدی با آنان، سندی صادر کرده که حق اصلی آنان را – «مالکیت تاریخی و سکونت در سرزمین» – نادیده گرفته است.

۲.۲. تغییر حاکمیت و ماندات بریتانیا
پس از جنگ جهانی اول، مأموریت قیمومیت یا ماندات بریتانیا در فلسطین رسمیت یافت، و اعلامیه بالفور به‌عنوان یکی از اسناد پایه‌ای آن ماندات شناخته شد. مرزهای جدید و ساختار قدرت در منطقه با همکاری بریتانیا و جنبش صهیونیسم شکل گرفتند.
این وضعیت، دست اعراب را برای نقش‌آفرینی مستقل کوتاه کرد و کشورهایی مانند فلسطین را در وضعیت شبه‌استعمار قرار داد.

۲.۳. افزایش تنش‌های قومی و اجتماعی
اعلامیه بالفور نه تنها یک سند بین‌المللی بود، بلکه حافظۀ جمعی اعراب و فلسطینیان را تحت تأثیر قرار داد. آنان این احساس را یافتند که سرنوشتشان توسط قدرت‌های خارجی و بدون مشارکت آنان رقم خواهد خورد. این حس به‌زودی به یک گفتمان «خیانت بریتانیا به اعراب» و «شروع اشغال» تبدیل شد.
در میان یهودیان نیز احساس امید و مشروعیت تقویت شد، اما هم‌زمان ابهام در تعاریف حقوق آنان و مسأله «دولت یهودی یا خانه ملی» باقی ماند.

  ۳. پیامدهای بلندمدت و راهبردی  

۳.۱. شکل‌گیری دولت اسرائیل
اگرچه اعلامیه بالفور به‌طور مستقیم اعلام تشکیل دولت یهودی نکرد، اما «خانه ملی یهودیان» در فلسطین را به رسمیت شناخت و این نقطۀ شروع روندی بود که به تشکیل دولت اسرائیل در ۱۹۴۸ انجامید. بسیاری از تحلیل‌گران تأکید کرده‌اند که این نامه پایه‌ای برای مشروعیت بین‌المللی صهیونیسم بود. 
با تأسیس اسرائیل، آنچه اعراب فلسطینی آن را «ناکبۀ بزرگ» می‌نامند، آغاز شد؛ مهاجرت اجباری، ضبط زمین‌ها، و بحران پناهندگی که هنوز ادامه دارد.

۳.۲. سلطه ژئوپلیتیکی بریتانیا و سپس آمریکا
اعلامیه بالفور، در واقع، بخشی از استراتژی بزرگ‌تری برای نفوذ بریتانیا در منطقه بود: بهره‌مند شدن از حمایت یهودیان، تثبیت حضور در فلسطین، دسترسی به مسیر هند، و کنترل منابع طبیعی. سپس با گذر زمان، آمریکا جایگزین بریتانیا شد و اسرائیل به متحد کلیدی در منطقه تبدیل گردید. اعلامیه بالفور را می‌توان نقطۀ آغاز این روند دانست.
بدین ترتیب، انتقال قدرت از اعراب به صهیونیست‌ها، و پس از آن شکل‌گیری ائتلاف‌های امنیتی و نظامی، آغاز شد که تا امروز نیز استمرار دارد.

۳.۳. بحران فلسطین‌ـ‌اسرائیل و اثرات منطقه‌ای
اعلامیه بالفور و نتایج آن، زمینه‌ساز مناقشه‌ای شدند که از اواخر جنگ جهانی دوم تاکنون به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین بحران‌های بین‌المللی مطرح است. تقسیم زمین، پناهندگان، حقوق بازگشت، شهرک‌سازی‌ها، دیوارها، و موانع صلح همه از بُعدی ریشه در این اعلامیه دارند. 
از سوی دیگر، کشورهای عربی و اسلامی که احساس کردند در این معادله نقشی نداشتند، وارد مسیر نارضایتی و مقاومت شدند؛ که یکی از ابعاد آن ظهور گروه‌های ملی‌گرا، اسلام‌گرا و جریان‌های ضدغربی بود.
​​​​​​​
۳.۴. بازتعریف هویت و ملی‌گرایی عربی
اعلامیه بالفور تأثیری عمیق بر هویت جمعی عرب و فلسطینی داشت. «وعده خانه ملی یهودیان در فلسطین» برای اعراب، نه تنها تغییر جغرافیایی بلکه تغییر جمعیتی و فرهنگی تلقی شد. این امر موجب تقویت گفتمان «وحدت عربی»، «ضد امپریالیسم»، و «حق بازگشت» گردید. همچنین، یهودیان فلسطینی–اسرائیلی نیز در تقابل با هویت عربی–اسلامی قرار گرفتند؛ تعارضی که تا امروز ادامه دارد.​​​​​​​
​​​​​​​


  ۴. تحلیل رسانه‌ای  

۴.۱. بازنمایی تصویری و نمادین
در رسانه‌ها، اعلامیه بالفور به‌عنوان نمادی از «قولِ یک قدرت بیگانه به یک ملت برای سرزمینی متعلق به ملت دیگر» بازنمایی شده است. مطبوعات غربی آن را گامی مهم در جهت صلح و توسعه می‌دانستند، در حالی که مطبوعات عربی آن را خیانت و سرآغاز اشغال قلمداد کردند. مثلاً در یک تحلیل گفته شده است: «یک ملت به ملت دوم خانه‌ای وعده داده شد که متعلق به ملت سوم بود.» 
نقشه‌ها، عکس‌ها و اسناد تاریخی (مانند نسخه اصلی نامه بالفور) در طراحی گرافیکی رسانه‌ها به وفور دیده می‌شوند، که نشان‌دهنده اهمیت بصری و نمادین این سند است.

۴.۲. تولیدات مستند و فیلم
چند اثر مهم رسانه‌ای به اعلامیه بالفور پرداخته‌اند:
1- The Balfour Declaration: The Promise to the Holy Land (۲۰۱۷، شبکه BBC) – مستندی بررسی‌کننده میراث این اعلامیه، به‌کارگردانی جِین کوربین. 
2- The Balfour Declaration (مستند العربی) (۲۰۱۷، شبکه الجزیره) – مستندی عربی تولید «نون فیلمز»، که در شش کشور فیلم‌برداری شده و به اسناد بایگانی بریتانیا و تحقیقات تاریخی پرداخته است. 
3- Arthur Balfour and Me (۲۰۰۷) – فیلم کوتاهی که زندگی یک سیاستمدار اسکاتلندی و زندگی یک پناهنده فلسطینی را در تقابل نشان می‌دهد. 

تحلیل رسانه‌ای نشان می‌دهد که تولید این مستندها در دهۀ صدسالگی اعلامیه (۲۰۱۷) به اوج خود رسید؛ رسانه‌ها تلاش کردند روایت‌های مختلف (غربی، عربی، فلسطینی) را با هم در مقابل مخاطب قرار دهند. این آثار، نه فقط مستند تاریخی، بلکه ابزار گفتمانی برای مشروع‌سازی یا نقد آنچه که «وعده – تحقق – اشغال» نامیده شده، شدند.

۴.۳. گفتمان‌های رسانه‌ای و هویتی
در رسانه‌های عربی و فلسطینی، اعلامیه بالفور اغلب به‌عنوان نقطۀ تحولی منفی دیده می‌شود؛ «وعده‌ای که اعراب را نادیده گرفت» و «آغاز اشغال و تبعیض». در مقابل، رسانه‌های غربی یا اسرائیلی آن را گامی در جهت تحقق آرمان یهودیان و بازسازی تاریخی می‌دانند. این تضاد دیدگاه رسانه‌ای نشان‌دهنده عمق تأثیر این اعلامیه در حافظۀ جمعی و جریان‌های اطلاع‌رسانی است.

  ۵. نقدها، چالش‌ها و دیدگاه‌های متفاوت  

۵.۱. نقدهای تاریخی
محققان متعددی معتقدند که اعلامیه بالفور بیش از آنکه براساس تصمیم مستقل بریتانیا باشد، حاصل ترکیبی از فشارهای صهیونیستی، منافع امپریالیستی، و نیازهای جنگی بود. مثلاً بررسی اسناد نشان می‌دهد که نص پیشنهادی اولیه متفاوت بوده و در جریان مذاکرات تغییر یافته است. 
همچنین، یک چالش مهم این است که اعلامیه اصولاً دیدگاه اعراب فلسطینی را لحاظ نکرد؛ یعنی مردمی که در سرزمین فلسطین ساکن بودند، نه نماینده‌ای در مذاکرات داشتند و نه حق ارائه نظر. این امر نشان‌دهنده ساختار نابرابر قدرت در آن زمان است.

۵.۲. بازخوانی معاصر و گفتمان «تغییر معادله»
با گذشت بیش از یک قرن، اعلامیه بالفور نه تنها از منظر تاریخی قابل بازخوانی است بلکه در گفتمان معاصر فلسطینی و عربی به‌عنوان نشانه‌ای از نابرابری حقوقی، بی‌عدالتی تاریخی و مشروعیت‌بخشی به اشغال دیده می‌شود. رسانه‌ها، فعالان حقوق بشر و برخی دولتها از بریتانیا خواسته‌اند به این «وعده شکست‌خورده» پاسخ دهد. 
در مقابل، برخی تحلیلگران غربی معتقدند که تمرکز صرف بر اعلامیه بالفور به ‌تنهایی نمی‌تواند تمامی ریشه‌های بحران فلسطینی را توضیح دهد و عوامل دیگری چون جنگ جهانی اول، استعمار پس از آن، منافع نفتی و بحران‌های منطقه‌ای نیز باید لحاظ شوند.

۵.۳. چالش مستندسازی و روایت چندصدایی
یکی از چالش‌های تولید مستند دربارهٔ اعلامیه والفور، وجود روایت‌های متضاد و حساسیت بالای موضوع است. تولیداتی که صرفاً از منظر فلسطینی یا عربی روایت کنند، ممکن است توسط مخاطب غربی یا اسرائیلی نقد شوند؛ بالعکس نیز همین‌گونه است. بنابراین، مستندسازان باید میان روایت‌های مختلف تعادل برقرار کنند—اما بسیاری از آثار این کار را نکرده‌اند و به نوعی «مشروعیت‌زدایی» یا «مبارزه هویتی» تبدیل شده‌اند.

  نتیجه‌گیری  

اعلامیه بالفور را می‌توان به‌عنوان نقطه‌عطفی دانست که نه فقط بخشی از تاریخ فلسطین و اسرائیل است، بلکه در بستر وسیع‌تر سیاست امپراتوری، نیروهای غربی، و تحولات خاورمیانه جای گرفته است. این سند، به‌ظاهر ساده، اما با پیامدهایی عمیق، زمینه را برای انتقال قدرت از اعراب به صهیونیسم، و سپس برای سلطه ژئوپلیتیکی قدرت‌های غربی فراهم آورد. اگرچه تحلیل کامل نیاز به بررسی گسترده‌تر عوامل منطقه‌ای و بین‌المللی دارد، اما نمی‌توان نقش اعلامیه بالفور را در ساختار ناسالم و نابرابر منطقه نادیده گرفت.
برای مستند شما، این اعلامیه نقطهٔ کلیدیِ آغاز مسیر «توافق‌ها و پیمان‌هایی که سلطه را تسهیل کردند» است—هم به‌عنوان یک توافق دیپلماتیک و هم به‌عنوان ابزار بازنمایی ایدهٔ سلطه.

منابع
“Balfour Declaration”, Wikipedia.
“The Balfour Declaration: The Promise to the Holy Land – BBC”, BBC Select.
“The Balfour Declaration” – Al Jazeera Arabic / Noon Films.
“These Two Drafts Show How the Balfour Declaration Evolved”, TIME.
Palestine Campaign – Films about Palestine (فهرست فیلم‌ها).

تهیه و تنظیم: مهدی جمالیان