جنگ ایران و عراق که از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ آغاز شد و تا مرداد ۱۳۶۷ ادامه یافت، یکی از ویرانگرترین و طولانی‌ترین جنگ‌های قرن بیستم بود. این جنگ نه تنها سرنوشت دو کشور را تحت تأثیر قرار داد بلکه معادلات ژئوپلیتیکی خاورمیانه را نیز دگرگون ساخت.
جنگ ایران و عراق یکی از طولانی‌ترین و ویرانگرترین جنگ‌های قرن بیستم بود. این جنگ پیامدهای گسترده‌ای در حوزه‌های نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ژئوپلیتیکی برای هر دو کشور و منطقه خاورمیانه داشت. در ادامه به بررسی ابعاد مختلف آن می‌پردازم:

پیشینه تاریخی 

1- در اوایل دهه ۱۳۵۰، روابط ایران و عراق به‌شدت تنش‌آلود بود.
2- عراق از مخالفان شاه، به‌ویژه گروه‌های چپ‌گرا، حمایت می‌کرد.
3- در مقابل، ایران از شورش کردهای شمال عراق به رهبری ملا مصطفی بارزانی پشتیبانی می‌کرد.
4- اختلاف اصلی بر سر حاکمیت بر اروندرود (شط‌العرب) و تعیین مرزهای آبی بود.
5- در سال ۱۹۷۵، هواری بومدین، رئیس‌جمهور الجزایر، برای پایان این تنش‌ها میانجی‌گری کرد.


در نتیجه شاه و صدام در جریان نشست سران اوپک در الجزایر با یکدیگر دیدار و مذاکره کردند.قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر (یا توافقنامه الجزایر) یک پیمان مرزی و سیاسی بین ایران به رهبری محمدرضا پهلوی و عراق به رهبری صدام حسین (در آن زمان معاون رئیس‌جمهور احمد حسن‌البکر) بود که در تاریخ ۶ مارس ۱۹۷۵ در الجزایر و با میانجی‌گری هواری بومدین، رئیس‌جمهور وقت الجزایر، امضا شد.
نتیجه این دیدار، امضای "قرارداد الجزایر" بود که مرزها را مشخص و تعهد به عدم دخالت را ثبت کرد و ایران می بایست حمایت از کردها را متوقف کند و عراق نیز مرز آبی جدید را پذیرفت.
با این توافق، شورش کردها در عراق سرکوب و روابط ایران و عراق موقتاً آرام شد.
اما در سال ۱۹۸۰، صدام قرارداد را یک‌طرفه لغو و به ایران حمله کرد.


علل آغاز جنگ ایران و عراق

ادعاهای ارضی عراق:
- عراق ادعای مالکیت بر خوزستان (که آن را «عربستان» می‌نامید) داشت.
- اختلاف بر سر مالکیت اروندرود (شط‌العرب) یکی از محورهای اصلی بود. قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر میان ایران و عراق این اختلاف را به طور موقت حل کرده بود، اما صدام در ۱۳۵۹ آن را لغو کرد.

تحولات انقلاب اسلامی ایران:
- انقلاب ۱۳۵۷ ایران همه معادلات نظام امپریالیستی منطقه‌ای را به هم زد. عراق از ضعف موقت ارتش ایران و بی‌ثباتی داخلی بهره برد و به حمله نظامی اقدام کرد.
- حکومت بعث عراق از گسترش ایدئولوژی انقلاب اسلامی (به ویژه در بین شیعیان عراق) هراس داشت.

اختلافات ایدئولوژیک و ژئوپلیتیکی:
- صدام حسین نگران نفوذ ایران در میان شیعیان عراق و تهدید جایگاه حزب بعث بود.
- ایران نیز از حمایت عراق از مخالفانش (مانند سازمان مجاهدین خلق) خشمگین بود.

جاه‌طلبی منطقه‌ای صدام:
- صدام می‌خواست رهبری جهان عرب را در غیاب مصر (پس از پیمان کمپ‌دیوید) به‌دست گیرد.
- او ایران پساانقلاب را تضعیف‌شده می‌دید و با این توهم قصد داشت با پیروزی در جنگ، موقعیت خود را تثبیت کند.

مراحل جنگ

تهاجم اولیه عراق (۱۳۵۹–۱۳۶۰):
- عراق با حمله هوایی و زمینی به خاک ایران، قصد تصرف خوزستان و سرنگونی جمهوری اسلامی را داشت.
- ایران با دفاع جانانه و بسیج عمومی، جلوی پیشروی عراق را گرفت.

دفاع و بازپس‌گیری مناطق اشغالی (۱۳۶۰–۱۳۶۱):
- ایران با عملیات‌های بزرگ مانند ثامن‌الائمه، طریق‌القدس، فتح‌المبین و بیت‌المقدس خرمشهر را بازپس گرفت.

ورود ایران به خاک عراق (۱۳۶۱–۱۳۶۷):
- ایران جنگ را تا سرنگونی صدام ادامه داد.
- نبردهایی مانند والفجر مقدماتی، کربلای ۵ و فاو در این دوره رخ داد.

پایان جنگ (قطعنامه ۵۹۸ – ۱۳۶۷):
- ایران پس از حملات شیمیایی، سقوط فاو و فشارهای بین‌المللی قطعنامه را پذیرفت.
- آتش‌بس در مرداد ۱۳۶۷ اجرا شد.

نتایج و تبعات جنگ

1. مهمترین تبعات انسانی و اقتصادی:
- صدها هزار کشته و زخمی از هر دو طرف.
- میلیون‌ها آواره.
- نابودی زیرساخت‌ها و هزینه‌های عظیم اقتصادی.
- ویرانی شهرهای مرزی (خرمشهر، آبادان، قصر شیرین و...)

2. نتایج سیاسی برای ایران:
- تثبیت جمهوری اسلامی ایران در برابر تهدید خارجی.
- تحکیم قدرت سیاسی روحانیت و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
- گسترش نظام بسیج و امنیتی.
- رشد اقتدارگرایی در شرایط جنگی.

3. نتایج سیاسی برای عراق:
- بدهی سنگین خارجی.
- افزایش نارضایتی داخلی، سرکوب گسترده شیعیان و کردها.
- زمینه‌سازی برای حمله به کویت در ۱۹۹۰ و جنگ خلیج‌فارس.

4. تأثیرات منطقه‌ای و بین‌المللی:
- قدرت‌گیری آمریکا در خلیج فارس.
- حمایت گسترده کشورهای عربی و غربی از عراق در جنگ.
- کاهش اعتماد به سازمان ملل در جلوگیری از جنگ.
- استفاده گسترده عراق از سلاح شیمیایی و بی‌عملی جامعه جهانی.


تأثیرات بر سینمای ایران:

الف. تولد «سینمای دفاع مقدس»:
ژانر جدیدی به نام سینمای دفاع مقدس شکل گرفت که روایت‌گر رشادت‌ها، تراژدی‌ها، و قهرمانی‌های جنگ بود.
آثار مطرح این ژانر شامل:
"از کرخه تا راین" (ابراهیم حاتمی‌کیا)
"خاکستر سبز"
"مهاجر"
"ارتفاع پست"
"بوی پیراهن یوسف"

ب. روایت‌های انسانی‌تر و ضدجنگ:
برخی فیلم‌سازان جنگ را از زاویه‌ی انسانی، تراژیک و حتی انتقادی به تصویر کشیدند.
فیلم‌هایی مانند:
"شب‌ واقعه"
"کودک و سرباز"
"تنگسیر" (هرچند پیش از جنگ ساخته شده، ولی بعدها در متون جنگی بازخوانی شد)

ج. تأثیرات فنی و روایی:
بسیاری از فیلم‌سازان به واسطه جنگ تجربه‌گرا شدند؛ چون با امکانات محدود و در شرایط دشوار فیلم ساختند.
نوجویی در روایت، استفاده از نابازیگران، فیلم‌برداری مستندگونه و واقع‌گرایی، ویژگی‌های فنی این سینما شد.

د. چهره‌سازی و ظهور کارگردانان شاخص:
کارگردانانی چون ابراهیم حاتمی‌کیا، رسول ملاقلی‌پور، احمدرضا درویش و محمدحسین لطیفی با آثار جنگی به شهرت رسیدند.

​​​​​​​تأثیرات بلندمدت:
جنگ به یکی از مهم‌ترین منابع الهام برای سینمای مستند، داستانی و حتی انیمیشن در ایران تبدیل شد.
مفاهیم مربوط به جنگ در آموزش و پرورش، رسانه‌ها و برنامه‌های تلویزیونی نهادینه شدند.
هنوز هم بخش بزرگی از سیاست فرهنگی ایران تحت تأثیر گفتمان دفاع مقدس است.
​​​​​​​

درس‌های جنگ برای ایران و منطقه
​​​​​​​

- اهمیت دیپلماسی و بازدارندگی.
- خطرناک بودن ایدئولوژیک‌کردن سیاست خارجی.
- ضرورت حفظ توان نظامی و دفاعی.
- پیچیدگی روابط منطقه‌ای و بی‌ثباتی‌های خاورمیانه.

​​​​​​​نتیجه‌گیری
جنگ ایران و عراق یکی از پرهزینه‌ترین درگیری‌های معاصر بود که با اهداف جاه‌طلبانه صدام حسین و حمایت‌های خارجی در جهت تضعیف انقلاب ایران توسط عراق شعله‌ور شد. در نهایت، دولت وقت عراق به اهداف نهایی خود نرسیدند و منطقه برای دهه‌ها با پیامدهای آن دست‌وپنجه نرم کرد.

نام فیلمسال ساختکشور تولیدکنندهکارگردانموضوع
توبه نصوح1983ایرانمحسن مخملبافروایت تأثیرات معنوی جنگ بر خانواده‌ای مذهبی
پرواز در شب1986ایرانرسول ملاقلی‌پورگروهی از رزمندگان در مأموریتی شبانه در جبهه
والیبال1988ایرانعباس رافعیورزش در کنار جنگ و امید در شرایط سخت
مهاجر1989ایرانابراهیم حاتمی‌کیانقش نیروهای مهندسی رزمی در جنگ
آژانس شیشه‌ای1998ایرانابراهیم حاتمی‌کیارویارویی یک جانباز با واقعیت‌های پس از جنگ
دوئل2004ایراناحمدرضا درویشسربازی که به خاطر اسناد مهمی هدف قرار می‌گیرد
میم مثل مادر2006ایرانرسول ملاقلی‌پورمادری که فرزند معلولش را از پیامدهای جنگ پنهان می‌کند
چ2014ایرانابراهیم حاتمی‌کیازندگی دکتر چمران در دفاع از پاوه
شیار ۱۴۳2014ایراننرگس آبیارمادری که سال‌ها منتظر بازگشت فرزند مفقودالاثرش است
ویلایی‌ها2017ایرانمنیر قیدیزندگی خانواده‌های رزمندگان در پشت جبهه
باشو، غریبه‌ای کوچک1985ایرانبهرام بیضاییپناه بردن پسری جنوبی از جنگ به شمال کشور
عقاب‌ها1984ایرانساموئل خاچیکیاننجات یک خلبان ایرانی پس از سقوط در خاک عراق
۲۳ نفر2018ایرانمهدی جعفریماجرای اسارت و مقاومت ۲۳ نوجوان ایرانی
لیلی با من است1995ایرانکمال تبریزیروایت طنز یک فیلمبردار غیرنظامی در جبهه
روز سوم2006ایرانمحمدحسین لطیفیمقاومت مردم خرمشهر و نجات دختر اسیر
آباجان2016ایرانهاتف علیمردانیانتظار مادر برای بازگشت پسر مفقودالاثر
حمله به اچ ۳1994ایرانشهریار بحرانیعملیات نیروی هوایی ایران در پایگاه‌های عراق
طبل بزرگ زیر پای چپ2004ایرانکاظم معصومیفرمانده‌ای که تصمیمش منجر به حادثه می‌شود
حصار1983ایرانحسن محمدزادهفیلمی اولیه در حوزه دفاع مقدس
بوی پیراهن یوسف1996ایرانابراهیم حاتمی‌کیاپدر منتظر بازگشت فرزند مفقودش از جنگ

فهرستی از معروف‌ترین و تأثیرگذارترین فیلم‌هایی با موضوع جنگ ایران و عراق ​​​​​​​

​منتخب عکس های
جنگ ایران و عراق