مقاله تحلیلی جنگ با داعش
فهرستی از معروف‌ترین و تأثیرگذارترین فیلم‌هایی با موضوع جنگ با داعش​​​​​​​

جنگ با داعش (دولت اسلامی عراق و شام) 

  مقدمه  

در تابستان ۲۰۱۴، گروهی که خود را «دولت اسلامی» می‌نامید، کنترل بخش‌های وسیعی از عراق و سوریه را در دست گرفت و با اعلام خلافت، جهان را شوکه کرد. گروه داعش (ISIS) در مدت کوتاهی توانست از موصل تا رقه را تحت سلطه درآورد، مرزهای رسمی دو کشور را بی‌اعتبار کند و نظامی ترس‌آور از خشونت، ایدئولوژی و تبلیغات رسانه‌ای بسازد.

ریشه داعش به دوران اشغال عراق در سال ۲۰۰۳ بازمی‌گردد؛ زمانی که انحلال ارتش و ساختارهای بعثی، موجی از نارضایتی و شورش سنی‌ها را به‌وجود آورد. از دل همان نارضایتی‌ها، «القاعده در عراق» به رهبری ابومصعب الزرقاوی شکل گرفت و پس از کشته شدن او، این گروه در قالبی جدید بازسازی شد. جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱، فرصت طلایی برای گسترش نفوذ آن فراهم کرد.

با تصرف موصل در ژوئن ۲۰۱۴، داعش به تهدیدی جهانی بدل شد. هزاران نیروی خارجی از کشورهای مختلف به صفوف آن پیوستند و منابع مالی‌اش از طریق فروش نفت، باج‌گیری و کنترل تجارت محلی تقویت شد. هم‌زمان، عملیات‌های خشونت‌بار و نمایش‌های رسانه‌ای از اعدام‌ها، چهره‌ای بی‌سابقه از ترور مدرن ساخت.
در پاسخ، ائتلافی بین‌المللی ظاهری به رهبری ایالات متحده شکل گرفت که ده‌ها کشور در آن مشارکت داشتند. در عراق، نیروهای دولتی با حمایت آمریکا، ایران و نیروهای مردمی (حشد الشعبی) عملیات گسترده‌ای برای بازپس‌گیری شهرها آغاز کردند. در سوریه نیز، کردهای «نیروهای دموکراتیک سوریه» با پشتیبانی هوایی ائتلاف، نقشی کلیدی در شکست داعش ایفا کردند.

میان سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹، خلافت داعش عملاً فروپاشید؛ رقه و موصل سقوط کردند و رهبر این گروه، ابوبکر البغدادی، در عملیات نیروهای آمریکایی در سوریه کشته شد. اما پایان خلافت به معنای پایان داعش نبود. هسته‌های پراکنده آن در بیابان‌های سوریه، شمال عراق و مناطقی از آفریقا و آسیای مرکزی باقی ماندند و تاکتیک‌های جنگ چریکی و حملات محدود را ادامه دادند.
تا سال ۲۰۲۳، داعش دیگر قدرت سرزمینی سابق را نداشت، اما همچنان به‌عنوان تهدیدی امنیتی و ایدئولوژیک مطرح بود. در عراق و سوریه، عملیات‌های ضدتروریستی ادامه یافت، در حالی که شاخه‌های وابسته به این گروه در افغانستان (داعش خراسان)، ساحل آفریقا و جنوب شرق آسیا گسترش یافتند.

جنگ با داعش نه‌تنها آزمونی برای ائتلاف‌های نظامی بین‌المللی بود، بلکه شکاف‌های سیاسی و مذهبی خاورمیانه را نیز آشکار کرد — جنگی که از دل هرج‌ومرج سیاسی زاده شد و میراث آن، همچنان بر امنیت و سیاست منطقه سایه انداخته است.
البته اسناد به دست آمده از مناطق تحت سیطره داعش نشان میدهد که هسته های اولیه و بیعت اصلی داعش در سال 2006 توسط برخی از چهره های مهم القائده بسته شده بود.

  1. پیشینه و زمینه‌های ظهور داعش  

ریشه‌های ایدئولوژیک و گروه‌های افراطی:
داعش ریشه در گروه القاعده در عراق داشت که پس از حمله آمریکا به عراق (۲۰۰۳) و سقوط صدام حسین و سپس بیعت نخستین گروه از رهبران القائده در سال 2006  در بغداد (مطابق با اسناد داعش ) شکل گرفت.

بحران‌های سیاسی و فرقه‌ای:
اختلافات قومی و مذهبی بین شیعیان، سنی‌ها، کردها و دیگر گروه‌ها باعث شد مناطق گسترده‌ای از عراق و سوریه درگیر جنگ‌های داخلی و بی‌ثباتی شوند.

بحران داخلی سوریه (۲۰۱۱-):
فرصت مناسبی برای داعش بود تا در سایه هرج و مرج سوریه گسترش یابد.

ضعف حکومت‌ها و خلأ امنیتی:
ضعف نیروهای دولتی عراق و سوریه در کنترل کامل مناطق، داعش را قادر ساخت با استفاده از خشونت و تبلیغات بر مردم تسلط یابد.

حمایت‌های مالی و تسلیحاتی:
دریافت کمک‌های غیررسمی از برخی منابع منطقه‌ای ( از جمله ترکیه، سعودی و اسرائیل) و استفاده از منابع نفتی به عنوان منبع درآمد.

  2. علل و دلایل اصلی جنگ با داعش  

تهدید امنیتی منطقه‌ای و جهانی:
داعش با تبلیغات گسترده و عملیات تروریستی، تهدیدی جدی برای امنیت کشورهای منطقه و جهان شد.

گسترش ایدئولوژی افراطی:
برنامه داعش برای ایجاد خلافت اسلامی و تحمیل قوانین سخت‌گیرانه بر مردم.

ناپایداری سیاسی و جنگ‌های داخلی:
بحران داخلی سوریه و بحران سیاسی عراق شرایطی فراهم کرد که داعش به قدرت برسد.

  3. روند جنگ با داعش  

الف) شکل‌گیری و گسترش اولیه (۲۰۱۳-۲۰۱۴)
1- تصرف موصل، دومین شهر بزرگ عراق توسط داعش در سال ۲۰۱۴.
2- اعلام خلافت اسلامی توسط ابوبکر البغدادی.
3- گسترش سریع داعش در مناطق وسیعی از عراق و سوریه.

ب) مقابله نظامی و ائتلاف بین‌المللی (۲۰۱۴-۲۰۱۷)
1- تشکیل ظاهری ائتلاف جهانی به رهبری آمریکا با حضور بیش از ۶۰ کشور برای مبارزه با داعش.
2- عملیات هوایی گسترده علیه مواضع داعش.
3- حضور میدانی مستشاری ایران در سوریه و عراق به همراه محور مقاومت (حزب الله لبنان - حشدالشعبی- فاطمیون و زینبون)
4- حمایت و آموزش نیروهای محلی مانند پیشمرگه‌ها، نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) و ارتش عراق.
5- عملیات آزادسازی موصل (۲۰۱۶-۲۰۱۷) و رقه (۲۰۱۷)، دو مرکز اصلی داعش.

ج) فروپاشی و شکست داعش (۲۰۱۸-۲۰۲۱)
1- کاهش شدید قلمرو داعش.
2- نابودی ساختارهای فرماندهی و لجستیکی گروه.
3- ادامه حملات چریکی و تروریستی داعش ولی با قدرت کمتر.

  4. پیامدها و تبعات جنگ با داعش  

- کشته شدن صدها هزار نفر و جابجایی میلیون‌ها آواره.
- ویرانی گسترده شهرها و زیرساخت‌ها در عراق و سوریه.
- بحران انسانی و نیاز به کمک‌های بین‌المللی گسترده.
- افزایش نفوذ نیروهای نظامی و سیاسی خارجی در منطقه.
- ایجاد چالش‌های امنیتی جدید در منطقه و جهان، از جمله تهدید تروریستی.
- تقویت گروه‌های محلی و نقش‌آفرینی بیشتر کردها و نیروهای دموکراتیک سوریه.

  5. جنایات و نقض حقوق بشر توسط داعش  

- قتل‌عام‌های وسیع علیه اقلیت‌های مذهبی، قومی و دینی مانند ایزدی‌ها، مسیحیان، شیعیان و کردها.
- برده‌داری جنسی و قاچاق زنان.
- نابودی آثار تاریخی و فرهنگی در مناطق تحت کنترل.
- استفاده از خشونت‌های بی‌رحمانه برای حفظ قدرت و کنترل مناطق.
- اجرای اعدام‌های علنی، شکنجه، و خشونت علیه غیرنظامیان.


  6. چالش‌ها و پیچیدگی‌های جنگ  

- حضور نیروهای متعدد با منافع و اهداف مختلف.
- مسائل حقوقی و سیاسی درباره بازگرداندن آوارگان و اسرای داعش.
- جلوگیری از بازگشت داعش و پیشگیری از تجدید حیات آن.
- مدیریت بحران انسانی و بازسازی مناطق جنگ‌زده.

  7. تأثیرات منطقه‌ای و جهانی  

- افزایش همکاری بین‌المللی علیه تروریسم.
- تغییر موازنه قدرت در خاورمیانه و نفوذ بیشتر ایران و روسیه.
- تاثیرگذاری بر سیاست‌های مهاجرتی و امنیتی کشورهای غربی.
- بازتعریف مفاهیم امنیت ملی و تروریسم در جهان.


  8. سینما و هنر در مواجهه با جنگ با داعش  

1. بازتاب جنگ با داعش در سینما

فیلم‌های مستند و داستانی:
بسیاری از فیلم‌ها و مستندهای بین‌المللی و منطقه‌ای تلاش کرده‌اند تصویری واقعی و گاه انسانی از جنگ با داعش و پیامدهای آن ارائه دهند. این آثار، از زندگی روزمره مردم عادی تا روایت‌های جنگجویان و آوارگان را به تصویر کشیده‌اند.
موضوعات اصلی:
- خشونت و تروریسم داعش
- مقاومت مردمی و نظامی علیه داعش
- بحران آوارگان و مشکلات انسانی
- جنایات داعش مانند نسل‌کشی و برده‌داری جنسی
- ترس و رنج مردم مناطق جنگ‌زده
فیلم‌های مهم:
Mosul (۲۰۱۹): فیلم داستانی درباره نیروهای پلیس عراقی که در موصل علیه داعش می‌جنگند.
City of Ghosts (۲۰۱۷): مستندی درباره خبرنگاران سوری که علیه داعش گزارش تهیه می‌کنند.
The Cave (۲۰۱۹): مستندی درباره یک بیمارستان زیرزمینی در سوریه که قربانیان جنگ را درمان می‌کند.

2. نقش هنرهای تجسمی و ادبیات

هنرهای تجسمی:
هنرمندان بسیاری در عراق و سوریه و سایر نقاط جهان، با نقاشی، عکاسی، و هنرهای معاصر به مستندسازی و اعتراض به جنگ و جنایات داعش پرداخته‌اند. آثار آنها اغلب در نمایشگاه‌های بین‌المللی به نمایش گذاشته شده است.
ادبیات و شعر:
نویسندگان و شاعران با قلم خود، تجربه جنگ و خشونت را به تصویر کشیده‌اند و صدای قربانیان و آوارگان را به جهان رسانده‌اند.

3. تأثیر رسانه و فضای دیجیتال

پخش زنده و شبکه‌های اجتماعی:
داعش به شکل گسترده از رسانه‌های دیجیتال برای تبلیغات و ترس‌افکنی استفاده کرد، اما در مقابل فعالان و خبرنگاران مستقل با استفاده از همین رسانه‌ها، واقعیت‌های جنگ را به جهان مخابره کردند.
مستندسازی مستقل:
بسیاری از جوانان و خبرنگاران محلی از طریق تلفن‌های همراه و شبکه‌های اجتماعی، لحظات مهم جنگ را ثبت و منتشر کردند که تأثیر زیادی بر افکار عمومی جهانی داشت.

4. پیامدهای هنری و فرهنگی

​​​​​تقویت آگاهی جهانی:
آثار سینمایی و هنری کمک کردند تا مخاطبان بین‌المللی بهتر با ابعاد پیچیده این جنگ آشنا شوند و ابعاد انسانی آن را درک کنند.
خلق هویت و حافظه جمعی:
هنر و سینما در حفظ خاطره و روایت تجربیات این دوره نقش مهمی ایفا کردند، به ویژه برای نسل‌های آینده.
چالش‌های اخلاقی و سیاسی:
برخی آثار با انتقاداتی درباره نحوه بازنمایی خشونت، استثمار درد قربانیان یا سیاسی‌کاری همراه بوده‌اند.


  9. نقش ایران در کمک به مردم سوریه و عراق برای مبارزه با داعش  

داعش در پی خلأ قدرت در عراق پس از خروج نیروهای آمریکایی (۲۰۱۱) و جنگ داخلی سوریه (از ۲۰۱۱) به سرعت رشد کرد.
در سال ۲۰۱۴، موصل دومین شهر بزرگ عراق سقوط کرد و خلافت خودخوانده اعلام شد.
پیشروی و حضور داعش در مرزهای ایران
داعش تهدیدی جدی برای کل منطقه، به‌ویژه شیعیان و اقلیت‌ها در عراق و سوریه بود.

نقش ایران در عراق
1. کمک نظامی مستقیم
ایران نخستین کشوری بود که پس از سقوط موصل در سال ۲۰۱۴، به دولت عراق کمک نظامی رساند.
ارسال اسلحه، مهمات و تجهیزات به بغداد و اربیل.
استفاده از پهپادها و اطلاعات برای شناسایی مواضع داعش.
2. حمایت از حشد الشعبی (نیروهای بسیج مردمی)
نیروهای حشد الشعبی با فتوای آیت‌الله سیستانی برای دفاع از کشور تشکیل شدند.
ایران نقش مهمی در سازماندهی، آموزش، تسلیح و مشاوره به این نیروها داشت.
سردار قاسم سلیمانی شخصاً در جبهه‌های اصلی، از جمله در تکریت، فلوجه و موصل حاضر بود.
3. حمایت از دولت عراق
ایران از دولت‌های نوری المالکی، حیدر العبادی و مصطفی الکاظمی برای حفظ ثبات حمایت سیاسی کرد.
هدف جلوگیری از تجزیه عراق و برقراری توازن در برابر نفوذ آمریکا بود.  

نقش ایران در سوریه
1. حمایت از دولت بشار اسد در پشتیبانی از محور مقاومت
ایران از ابتدا داعش را تهدیدی برای بقای دولت مرکزی و منطقه می‌دانست.
مستشاران نظامی ایرانی و اعضای سپاه قدس در کنار ارتش سوریه و حزب‌الله به مبارزه با داعش پرداختند.
2. حضور مستشاری سپاه قدس
مستشاران ایرانی در نبردهای کلیدی در حلب، تدمر (پالمیرا)، دیرالزور و البوکمال حضور داشتند.
نقش فرماندهان ایرانی مانند قاسم سلیمانی در هماهنگی عملیات با روسیه، سوریه و حزب‌الله حیاتی بود.
3. حمایت لجستیکی از محور مقاومت
ایران مسیرهای ارسال سلاح و نیرو را از ایران به سوریه از طریق عراق حفظ کرد.
ایجاد “کریدور زمینی تهران–بغداد–دمشق–بیروت” در دستور کار قرار گرفت.

کمک‌های انسانی و فرهنگی ایران به سوریه و عراق 
1- ارسال تجهیزات پزشکی و آمبولانس به مناطق جنگ‌زده.
2- درمان مجروحان سوری و عراقی در بیمارستان‌های ایران.
3- بازسازی برخی زیرساخت‌ها و مشارکت در بازسازی عتبات در عراق.
4- برگزاری مراسم مذهبی و فرهنگی برای تقویت همبستگی شیعیان در منطقه.

اهداف راهبردی ایران
1- هدف جلوگیری از گسترش داعش به مرزهای شرقی ایران (مثل کرمانشاه، کردستان، سیستان).
2- دفاع از محور مقاومت حفظ حلقه تهران–بغداد–دمشق–بیروت در برابر محور آمریکا–اسرائیل–عربستان.
3- نفوذ ژئوپلیتیک تقویت جایگاه ایران به‌عنوان بازیگر اصلی منطقه‌ای و مقابله با ناتو عربی.
4- پشتیبانی از شیعیان و محافظت از اماکن مقدسه (کربلا، نجف، سامرا، دمشق)، و جلوگیری از نسل‌کشی شیعیان.

ایران یکی از کلیدی‌ترین بازیگران در شکست داعش در عراق و سوریه بود. این حضور اگرچه از سوی برخی کشورهای منطقه مانند عربستان سعودی و آمریکا با انتقاد روبرو شد، اما در داخل عراق و سوریه (به‌ویژه میان نیروهای مردمی و شیعیان) به عنوان نیروی مؤثر در مبارزه با تروریسم تلقی می‌شود.


  10. نقش روسیه و جنگ با داعش؛ از مداخله نظامی تا بازسازی نفوذ در خاورمیانه

با گسترش کنترل داعش در سوریه و عراق در سال ۲۰۱۴، بحران از سطح منطقه‌ای فراتر رفت و به تهدیدی جهانی تبدیل شد. در حالی که ائتلافی بین‌المللی به رهبری آمریکا از سپتامبر همان سال عملیات هوایی خود را علیه داعش آغاز کرده بود، روسیه تا مدت‌ها از مداخله مستقیم خودداری کرد. اما در سپتامبر ۲۰۱۵، کرملین با دعوت رسمی دولت دمشق وارد جنگ شد — اقدامی که معادلات میدانی و سیاسی بحران سوریه را تغییر داد.

مسکو ورود خود را با هدف اعلامی «مبارزه با تروریسم بین‌المللی» توجیه کرد، اما در عمل، حمایت از حکومت بشار اسد و بازگرداندن نفوذ استراتژیک روسیه به خاورمیانه، مهم‌ترین انگیزه این مداخله بود. حملات هوایی روسیه، که عمدتاً از پایگاه هوایی «حمیمیم» در لاذقیه انجام می‌شد، نه‌تنها مواضع داعش بلکه سایر گروه‌های مخالف دولت سوریه را نیز هدف قرار داد.

در ماه‌های نخست حضور روسیه، توازن جنگ در سوریه به‌طور محسوسی تغییر کرد. ارتش سوریه با پشتیبانی هوایی و لجستیکی مسکو و توان نیروهای مقاومت وابسته به ایران توانست شهرهای کلیدی مانند حلب، تدمر (پالمیرا) و دیرالزور را از دست داعش و دیگر گروه‌های مسلح بازپس گیرد. نیروهای ویژه روسیه نیز در برخی از عملیات‌های زمینی علیه داعش نقش مستقیم ایفا کردند.

اما مداخله روسیه ابعاد فراتر از نظامی داشت. مسکو از جنگ سوریه به‌عنوان فرصتی برای بازسازی موقعیت ژئوپلیتیکی خود پس از بحران اوکراین ۲۰۱۴ بهره گرفت و خود را به‌عنوان بازیگری تعیین‌کننده در معادلات امنیتی خاورمیانه معرفی کرد. در همین چارچوب، روسیه با ایران و حزب‌الله لبنان ائتلافی عملی تشکیل داد که در میدان نبرد، نقشی مکمل در حمایت از دمشق ایفا کرد.
با فروپاشی ساختار خلافت داعش در سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹، نقش روسیه از عملیات نظامی مستقیم به میانجی‌گری سیاسی تغییر یافت. مسکو تلاش کرد با میزبانی گفت‌وگوهای آستانه و سوچی، روند سیاسی بحران سوریه را تحت کنترل خود درآورد و در عین حال، حضور بلندمدت نظامی‌اش را در خاک سوریه تثبیت کند.
در تحلیل نهایی، مداخله روسیه در جنگ با داعش نه صرفاً اقدامی ضدتروریستی، بلکه نقطه عطفی در بازگشت قدرت نظامی و سیاسی روسیه به خاورمیانه بود — بازگشتی که توازن قدرت را از انحصار غرب خارج کرد و ساختار جدیدی از رقابت ژئوپلیتیکی میان واشینگتن و مسکو را رقم زد.

  نتیجه‌گیری  
​​​​​​​
جنگ با داعش یک نبرد پیچیده و چندجانبه بود که نه تنها منطقه خاورمیانه بلکه امنیت جهانی را به شدت تحت تأثیر قرار داد. این جنگ نشان داد که گروه‌های افراطی با استفاده از خلأهای سیاسی و ضعف‌های امنیتی می‌توانند تهدیدی جدی ایجاد کنند و مبارزه با آن نیازمند هماهنگی منطقه‌ای و جهانی است. در عین حال، پیامدهای انسانی و فرهنگی این جنگ همچنان چالش‌های بزرگی برای بازسازی و صلح پایدار در منطقه باقی گذاشته است.
ایران یکی از کلیدی‌ترین بازیگران در شکست داعش در عراق و سوریه بود. این حضور اگرچه از سوی برخی کشورهای منطقه مانند عربستان سعودی و آمریکا با انتقاد روبرو شد، اما در داخل عراق و سوریه (به‌ویژه میان نیروهای مردمی و شیعیان) به عنوان نیروی مؤثر در مبارزه با تروریسم تلقی می‌شود.
همچنین سینما و هنر به عنوان زبان جهانی، ابزار قدرتمندی برای بیان دردها، مقاومت‌ها و پیچیدگی‌های جنگ با داعش بوده‌اند. این حوزه‌ها نه تنها به ثبت وقایع کمک کرده‌اند بلکه موجب افزایش همدلی و تلاش برای عدالت و بازسازی شده‌اند.
​​​​​​​

فهرستی از معروف‌ترین و تأثیرگذارترین فیلم‌هایی با موضوع جنگ با داعش