مقاومت و سینما
در دو بخش جهانی و ایران
موضوع مقاومت و سینما، از مهم‌ترین عرصه‌های تلاقی هنر و مبارزه است. سینما نه‌تنها بازتاب‌دهنده واقعیت‌های مقاومت است، بلکه خودش به‌عنوان ابزاری برای مقاومت فرهنگی و سیاسی نقش‌آفرینی می‌کند. در جهان و به‌ویژه در ایران، سینما به شکلی گسترده برای بیان روایت‌های مقاومت، افشای ظلم، تحریک آگاهی و تقویت هویت جمعی استفاده شده است.
در ادامه، این موضوع را در دو بخش جهانی و ایرانی بررسی می‌کنیم:
۱. سینما و مقاومت در جهان
الف - سینما به‌عنوان بازتاب مقاومت
از زمان پیدایش سینما، مقاومت یکی از تم‌های محبوب در فیلم‌ها بوده است؛ مقاومت در برابر اشغالگران، نژادپرستی، فاشیسم، استعمار و ظلم داخلی.
نمونه‌های مشهور جهانی:
Casablanca (1942) مقاومت در برابر نازی‌ها در مراکش
The Battle of Algiers (1966) مقاومت الجزایر علیه استعمار فرانسه
Schindler’s List (1993) مقاومت انسانی در برابر فاشیسم نازی
V for Vendetta (2005) مقاومت مردمی علیه دیکتاتوری مدرن
Hunger (2008) مبارزه اسیران ایرلندی علیه استعمار بریتانیا
Hotel Rwanda (2004 مقاومت انسانی در برابر نسل‌کشی در رواندا
ب - سینما به‌عنوان ابزار مقاومت
در بسیاری از کشورها، فیلمسازان مستقل و معترض از سینما برای افشاگری علیه نظام‌های دیکتاتوری یا نظام سلطه جهانی استفاده کرده‌اند. به‌ویژه در کشورهای تحت اشغال یا دیکتاتوری، سینمای مقاومت گاه جایگزین رسانه‌های رسمی شده است.
۲. مقاومت در سینمای ایران
سینمای ایران از دهه‌ها پیش، در بطن خود حامل اندیشه مقاومت بوده است: مقاومت سیاسی، فرهنگی، دینی، اجتماعی و حتی زنانه.
الف - قبل از انقلاب (۱۳۵۷)
مقاومت بیشتر در قالب نمادین و استعاری بود؛ چون سانسور شدید حاکم بود.
نمونه‌ها:
قیصر (مسعود کیمیایی) – مقاومت فردی در برابر بی‌عدالتی
گاو (داریوش مهرجویی) – مقاومت فرهنگی و روستایی در برابر مدرنیته تحمیلی
ب - بعد از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب، مفهوم مقاومت به شکلی رسمی و ایدئولوژیک وارد سینما شد.
محورهای اصلی:
۱. سینمای دفاع مقدس (جنگ ایران و عراق)
روایت قهرمانی، شهادت، ایثار، فداکاری
نمونه‌ها:
روز واقعه (شاهد احمدلو)
آژانس شیشه‌ای (ابراهیم حاتمی‌کیا)
مهاجر، دیده‌بان، بوی پیراهن یوسف – آثار حاتمی‌کیا
چ، شیار ۱۴۳، ایستاده در غبار، بادیگارد
۲. سینمای مقاومت منطقه‌ای (محور مقاومت)
تمرکز بر فلسطین، لبنان، سوریه، عراق
فیلم‌هایی با حمایت سازمان‌های فرهنگی وابسته به جمهوری اسلامی
نمونه‌ها:
۳۳ روز (مشترک ایران-لبنان) درباره جنگ ۳۳ روزه با اسرائیل
فرزند چهارم – بحران سومالی و نقش انسان‌دوستانه ایران
به وقت شام (حاتمی‌کیا) – مقابله با داعش
۳. ویژگی‌های سینمای مقاومت در ایران
1 دینی-ایرانی بودن روایت‌ها(عناصر شهادت، ایثار، عاشورا، انتظار، و مفهوم جهاد)
2- زبان نمادین و استعاری
3- ترکیب فرم هنری با پیام ایدئولوژیک
نقش دولت و نهادهای رسمی(بخشی از سینمای مقاومت با حمایت نهادهایی مثل سازمان اوج، حوزه هنری، صداوسیما تولید می‌شود)
نتیجه‌گیری:
سینما، هم ابزار بازنمایی مقاومت است و هم خود شکل نوینی از مقاومت فرهنگی محسوب می‌شود. در جهان، فیلم‌هایی درباره مقاومت علیه فاشیسم، استعمار، دیکتاتوری و نژادپرستی ساخته شده‌اند. در ایران، این مفهوم از دوران مشروطه تا دفاع مقدس و تا امروز، در روایت‌های دینی، ملی، زنانه و اجتماعی بازتاب یافته است.
| نام فیلم | سال ساخت | کشور تولیدکننده | کارگردان | موضوع |
|---|---|---|---|---|
| آژانس شیشه‌ای | 1376 | ایران | ابراهیم حاتمی‌کیا | وفاداری رزمنده به ارزش‌ها در برابر ساختار قدرت |
| مهاجر | 1368 | ایران | ابراهیم حاتمی‌کیا | دفاع مقدس – عملیات نظامی در جنوب |
| چ | 1392 | ایران | ابراهیم حاتمی‌کیا | مقاومت شهید چمران در پاوه |
| ایستاده در غبار | 1394 | ایران | محمدحسین مهدویان | زندگی احمد متوسلیان و مقاومت در لبنان |
| به وقت شام | 1396 | ایران | ابراهیم حاتمی‌کیا | مقاومت در برابر داعش در سوریه |
| شیار 143 | 1392 | ایران | نرگس آبیار | مقاومت مادرانه در دوران جنگ |
| بادیگارد | 1394 | ایران | ابراهیم حاتمی‌کیا | درگیری درونی یک مأمور انقلابی |
| روز واقعه | 1373 | ایران | شهرام اسدی | مقاومت اعتقادی در واقعه عاشورا |
| The Battle of Algiers | 1966 | ایتالیا/الجزایر | جیلو پونتهکوروو | مقاومت مردم الجزایر علیه استعمار فرانسه |
| Schindler’s List | 1993 | آمریکا | استیون اسپیلبرگ | نجات یهودیان از هولوکاست نازی |
| V for Vendetta | 2005 | انگلستان | جیمز مکتیگو | مبارزه فردی علیه دیکتاتوری مدرن |
| Defiance | 2008 | آمریکا | ادوارد زوئیک | مقاومت یهودیان در جنگل بلاروس |
| Hunger | 2008 | ایرلند | استیو مککویین | مقاومت اسیران جمهوری‌خواه ایرلند |
| Hotel Rwanda | 2004 | آمریکا | تری جورج | مقاومت انسانی در برابر نسل‌کشی رواندا |
| The Pianist | 2002 | فرانسه/لهستان | رومن پولانسکی | مقاومت یک هنرمند یهودی در لهستان اشغالی |
فهرستی از معروف‌ترین و تأثیرگذارترین فیلم‌های سینمایی مقاومت – ایران و جهان
| نام مستند | سال ساخت | کشور تولیدکننده | کارگردان / تهیهکننده | موضوع |
|---|---|---|---|---|
| For Sama | 2019 | سوریه/انگلستان | وعد الخطیب، ادوارد واتس | مقاومت زنانه در حلب تحت بمباران دولت اسد |
| The Square | 2013 | مصر | Jehane Noujaim | مقاومت و اعتراضات مردمی در میدان التحریر |
| میدان ژاله تا میدان آزادی | 1398 | ایران | مرکز مستند سوره | روایت قیام مردمی از 17 شهریور تا پیروزی انقلاب |
| انفجار در پرواز 655 | 1399 | ایران | صداوسیما | حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایرانی و پیامدهای آن |
| در برابر طوفان | 1396–1397 | ایران | مهدی نقویان | بررسی زمینه‌های انقلاب اسلامی و مقاومت ملت |
| قدس پایتخت همیشگی فلسطین | 1400 | ایران | خانه مستند اوج | تاریخ مقاومت فلسطین در برابر اشغال اسرائیل |
| ایران سربلند | 1397 | ایران | سازمان بسیج صداوسیما | مقاومت اقتصادی ایران در برابر تحریم‌های غرب |