فیلم های مستند، ما را به گردش در دنیای واقعیت ها می برند. واقعیت های مکانی و مفهومی که شاید امکانات و عمر کوتاه انسانی مان کفاف ندهد تا به همه آنها سری بزنیم. از طبیعتی دوردست تا بلندایی دست نیافتنی، از کلبه هایی در اجتماع تا دخمه های مخوف مافیایی و تبهکاری، از ترس ها و محرومیت ها تا جنگ ها و غارت ها و پیروزی ها، از دستاوردهای بشر در کهکشان تا دقیق ترین تکنولوژی ها و هر جایی که فکر بشر بدانجا رسد. این دسته از فیلم ها با مستندسازی واقعیت ها، علاوه بر حرکت دادن ما در مسیری ماجراجویانه، سوغات هایی از جنس فکر، تجربه، دانایی و آگاهی همراه خود دارند.
فیلم های مستند، راه هایی برای بیان نگاه و نظر فیلمسازهایشان هستند. اگرچه واقعیت، یکی است اما ما از منظر نگاه فیلم ساز، روایت او را می بینیم و می شنویم. برداشت خلاقانه و حرفه ای یک فیلمساز از یک واقعیت، هنری است که جذبمان می کند و اثر می گذارد. برخی آنقدر برایمان جذاب و به یاد ماندنی می شوند که گاهی خودمان هم برآن می شویم تا فیلم مستندی بسازیم و اثری به جا بگذاریم.
ساخت فیلم مستند در نگاه اول
از آنجا که اولین چیزی که در فیلم مستند به چشم می آید، آن است که فرد یا افراد محدودی با یک دوربین یا دو دوربین به سراغ سوژه هایشان می روند و طی گفتگویی با آنها و نمایش بخش هایی از محل کار یا زندگی آنان مستندی می سازند، این فکر را به ذهن می آورد که با دوربینی بر دست و جانی برکف می توان فیلم مستند ساخت!
بله! فیلم مستند ساخته می شود اما در مورد اثرگذاری و غنای آن و اینکه آیا فیلمی معنادار باشد و مفهومی برساند، تردید وجود دارد. چگونه یک فیلم مستند بسازیم که معنا و مفهوم مورد نظرمان را به مخاطب منتقل کند؟
برای ساخت فیلم مستند، کارگردان فیلم، مانند کارگردان فیلم داستانی می بایست با اصول اولیه فیلمسازی آشنایی داشته باشد و مراحل فیلمسازی را به ترتیبی که بیان می کنیم. طی کند.
کارگردان فیلم مستند، نیاز به هوشمندی و تکاپوی ذهنی بیشتری نسبت به کارگردان یک فیلم داستانی دارد چرا که در فیلم های داستانی، هر یک از عوامل فیلم، کار خود را به صورت تخصصی انجام می دهند اما در مستندسازی، کارگردان می بایست همزمان به چند عامل بپردازد و تصمیم گیری کند.
در ادامه این مقاله، به مراحل ساخت فیلم مستند و مهم ترین نکات ساخت فیلم مستند می پردازیم.
مراحل ساخت فیلم مستند
برای ساخت فیلم های مستند، همانند فیلم های داستانی، سه مرحله برنامه ریزی و پیش تولید، تولید و تدوین و پس تولید مدنظر قرار می گیرند، البته تفاوت هایی بسته به نوع فیلم ها وجود دارد؛ اما عبور از این مراحل باعث می شود فیلمساز با یک مستندسازیِ نقشه کشی شده، تمام موارد و نماهای مورد نیاز فیلم خود را مهیا کند و همه امور در راستای دستیابی به هدف مستند که انتقال ایده فیلم به مخاطب است، هماهنگ شوند.
مرحله اول: مرحله برنامه ریزی و پیش تولید
انتخاب ایده (سوژه) فیلم مستند
ایده فیلم مستندتان را در یک الی دو جمله بنویسید. بعد، آن جنبه ای از سوژه را که مدنظر شماست و می خواهید به تماشاگر ارائه کنید هم مشخص کنید. نگاهی نو یا غافلگیرکننده به سوژه و پرداخت درست آن، می تواند راز ماندگاری فیلم شما شود.
هم چنین، مهم ترین بخش راه برنده ی کارتان می تواند همین بخش باشد، زیرا شما و مابقی عوامل در طی مراحل ساخت فیلم، به آنها استناد خواهید کرد و مراحل بعدی را نیز برای محقق شدن آنها برنامه ریزی می کنید.
تحقیق و پژوهش در مورد سوژه فیلم
محمد کارت، مستندساز ایرانی می گوید: فیلم های خالی از پژوهش، صرفا ثبت تصاویر هستند. کارگردان یک فیلم مستند هم می بایست به شناخت سوژه بپردازد و جنبه های مختلف و لایه های زیرین آن را شناسایی کند تا کمتر شاهد فیلم های مستندی باشیم که به سطح موضوع پرداخته اند و غنایی ندارند. او می گوید فرم یک مستند هم برآمده از محتوای آن است و فرم فیلم مستند است که خود را در انتخاب نماها و صحنه های فیلم، نمایان می کند.
ساختار فیلم و روند داستان فیلم را مشخص کنید
یکی از مواردی که در مصاحبه های کارگردانان فیلم مستند و یا فیلم های آموزشی مستند بارها بیان شده است، مجموعه ای از تصاویر و نماهایی است که مستندساز، آنها را بدون داشتن مسیر و نقشه ای مشخص، فیلمبرداری و ضبط و ثبت کرده است. اما در انتها و هنگام استخراج فیلم مستند نمی توانند هدف کارگردان را محقق کنند و پیام او را منتقل نمایند.
برخی از شات های ضروری که مسیر فیلم را تغییر داده یا تعیین می کنند گرفته نشده اند و برخی نماهای بدون اثر در مسیر اصلی فیلم به کرات اما به فرم های متنوع موجودند و این یعنی یک مستند مبتدی یا آماتور که نه می تواند معرف خود باشد و نه ردی از خود در دنیای فیلم های مستند باقی می گذارد. برای مثال، ساختار فیلم براساس آنکه مستند شما طریقی با مخاطب ارتباط می گیرد – وب سایت، یوتیوب، گوشی موبایل و یا در خانه – می تواند تغییر پیدا کند. اگر بنا باشد مخاطب از طریق گوشی موبایل آن را ببیند جزییات مدنظرتان در فضاهای کوچک یا نماهای دور برای بیننده ممکن است قابل مشاهده نباشد. نوع فیلم برداری و نورپردازی و نوع داستان گویی در فیلم نیز می تواند از روایتگری مستند اثر بپذیرند.
برنامه ریزی مصاحبه ها و مصاحبه شونده ها
مصاحبه شونده ها و مردمی که قرار است در فیلم مستند شما مقابل دوربین قرار بگیرند، می بایست مشخص شوند. همچنین سوالاتی که می تواند شما را در داستان گویی مستندتان یاری کنند نیز تهیه کنید. باید مشخص کنید چه نوع اطلاعاتی قرار است در مصاحبه بدست بیاورید. در این مرحله برای برقراری ارتباط صمیمانه تر و احساس امنیت مصاحبه شونده و محک زدن خودتان می توانید “پیش مصاحبه” هم داشته باشید.
ممکن است در مراحل بعد نیز افراد، مدارک یا تصاویر و موقعیت های جدیدی نیز کشف کنید که می تواند نوعی مزیت در فیلم سازی مستند به حساب بیاید، اما می بایست تا حد امکان، برنامه ریزی و جدولی از افراد حاضر در فیلمتان داشته باشید و نقشه مسیر داشته باشید تا ضروری ها را از دست ندهید.
نکته: تهیه ویدیوهای مرتبط که مابین مصاحبه ها خواهید داشت، انتخاب صداها و موسیقی ها، افکت ها و دریافت مجوزهای بازدید فیلمبرداری نیز در همین مرحله می بایست تا حدامکان، انجام شوند.
چگونه فیلم مستند بسازیم؟
مکان های فیلمبرداری فیلم مستند
مکان فیلم برداری نیز اهمیت زیادی دارد. اینکه شما به لوکیشن افراد مصاحبه شونده بروید با آنها در محل کار شما حاضر شوند و یا مکانی دیگر را برای مصاحبه تان انتخاب کنید، پیچیدگی هایی را شکل می دهند که بهتر است در پیش تولید برای آنها پیش بینی هایی داشته باشید و حتی جداولی برای آنها تنظیم کنید.
بدیهی است که نورپردازی صحیح، بخش مهمی از جذابیت بصری و انتقال حس و حال مصاحبه شونده یا فضای کلی فیلم مستند شما را نمایان می کند. بنابراین تسلط و دانش خود را در اين زمینه ارتقا دهید و یا از نظرات متخصص نورپردازی در کنارتان بهره ببرید. مشخص بودن مکان ها قبل از مرحله ضبط فیلم، امکان آماده سازی تجهیزات نورپردازی یا شکل نورپردازی را هم برایتان ایجاد می کند.
تهیه تجهیزات دوربین و نور و تدوین
دوربینِ باکیفیت و نرم افزارِ تدوین، مهم ترین الزامات فنی و تکنیکی و تخصصی ساخت فیلم مستند هستند که می بایست در موردشان تصمیم گیری و اقدام کنید. بهتر است تدوینگرتان را نیز معین کنید و با او در مورد مفهوم و سوژه فیلم و نگاهتان به آن گفتگوهایی داشته باشید.
مرحله دوم: مرحله تولید و فیلمبرداری
با گذر از مرحله پیش تولید، اکنون می توانید کار انجام مصاحبه ها و تصویربرداری ها را طبق آنچه چیده اید، آغاز کنید. اگر اقدامات و پیش بینی هایتان را بدرستی انجام داده باشید و ساختار نهایی فیلم برایمان مشخص باشد، احتمالا دراین مرحله سنجیده تر و تکنیکی تر عمل خواهیم کرد.
مرحله آخر: مرحله تدوین و پس تولید
ریتم فیلم مستند
با پایان فیلمبرداری و گردآوری دیگر بخش های فیلم در مرحله تدوین، با کنار هم قراردادن نماهای مختلف، می بایست مفهوم و ایده اصلی فیلم به تماشاگر/مخاطب انتقال یابد. تدوینگر با توجه به مفهوم فیلم مستند به آن ریتم می دهد. ممکن است ریتم فیلم، ثابت و یا متغیر باشد. یعنی در بعضی قسمت ها برشِ نماها سریع انجام شود و ریتم تند باشد و در قسمت های دیگر، برش فیلم ها با سرعت کم انجام شود و ریتم کندی را شاهد باشیم. همچنان که در شروع برخی فیلم ها با برش های سریع و ریتم تند مواجهیم که محور آنها اتفاقی ناگهانی، مراسم ازدواج، فلاش بکی به گذشته است و در ادامه ریتم فیلم کندتر شده و نقش آفرینان آن معرفی شده و وارد داستان فیلم می شوند.
دستاوردهای جدید در هنگام تدوین فیلم مستند
با وجود آنکه فیلم داستانی از ابتدا تا انتهای مشخصی دارد اما در تدوین فیلم مستند، ممکن است کارگردان متوجه موارد جدید شود که بتواند خود به عنوان بخشی جذاب در فیلم مطرح شود. البته ممکن است گاهی با کنار هم قرار گرفتن نماها تضادی نمایان شود که کارگردان، پیش از این متوجه آن نبوده است.
در این نوشته خواندیم که ساخت فیلم مستندی که بتواند توجه مخاطب را جلب کند و بسیار فراتر از آن، اثرگذاری داشته باشد، نیازمند توجه به اصول فیلم سازی و طی مراحل تولید فیلم مستند است و صرف به کارگرفتن ابزارهای ضروری همچون دوربین و تدوین و حتی ایده اولیه جذاب، موفقیت فیلم مستند ما را را تضمین نمی کند.
نویسنده: وحیده حسینی
