مستند شاعرانه

مستند شاعرانه

مستندهای شاعرانه (Poetic Documentaries) سبکی از مستند هستند که بیشتر به جای روایت مستقیم یا تحلیل منطقی، بر احساس، تصویر، موسیقی، اتمسفر و زیبایی‌شناسی تمرکز دارند. این مستندها اغلب بدون خط داستانی مشخص هستند و حس و تجربه‌ای هنری به مخاطب منتقل می‌کنند.

مستند شاعرانه یکی از مهم‌ترین انواع فیلم مستند است که حرف خود را با تکیه بر تصویر و موسیقی صرف بدون اتکا به کلام اعم از دیالوگ یا نریشن به مخاطب عرضه می‌کند. چنان‌که از نام این نوع مستند پیداست، شاعرانگی در این شیوه اصل محسوب می‌شود و مستندساز باید از ارائه‌های ادبی که شعر را از متن منظوم جدا می‌کند بهره گرفته و از بیان مستقیم و به دور از عمق مضمون و وجوه مختلف معنا دوری گزیند.
قبل از پرداختن به سینمای مستند شاعرانه، شاید مناسب‌تر باشد تعریفی ساده از شعر ارائه گردد و پس از آن به تعریف مستند شاعرانه بپردازیم. می گویند شعر کلامی است موزون، لطیف، خیال انگیز و مختصر که ممکن است مقفی و متساوی هم باشند. وزن درواقع همان ریتم است آهنگ داشتن نیز مانند وزن داشتن یا ریتم داشتن است.

یکی دیگراز ویژگی‌های شعر برای درگیر کردن نیروی خیال شنونده یا خواننده (مختصر بودن) است چنانکه حضرت حافظ فرموده است (به لفظ اندک و معنای بسیار).
در شعر چگونه گفتن چندان مهم نیست، بلکه چه گفتن است که اهمیت دارد. شعر گفتن برای انجام دادن کاری است ویا به خاطر هدفی است اگر هدفی در کار نباشد سخن گفتن بی‌معنا خواهد بود شاعر از نظر نیروهای معنوی خویش، با همگان متفاوت است؛ زیرا دارای قریحه است وقریحه، استعداد طبیعی است که قاعده‌های هنرهای زیبا را تعیین می‌کند.

مستند شاعرانه را می‌توان با اندکی چشم پوشی و اغماض یکی از انواع فیلم مستند تلقی کرد.

چرا ریشه‌های مستند شاعرانه را باید در تاریخ سینمای مستند جستجو کرد:

۱-در دهه ۱۹۲۰ هنگامی که هنرمندان نقاش علاقه خودرا به سینما نشان دادند و شخصیت‌هایی مثل هانس ریختر، فرنان لژه، والترروتمن دست به تجربه‌هایی در سینمای تجریدی زدند در همین دوران بود که رابرت فلاهرتی

نخستین تحول اساسی درسینمای رمانتیک آمریکا راپدید آورد و فیلم (نانوک شمال) را ساخت.

۲-دردهه ۱۹۳۰ برخی از فیلم‌هایی که در نهضت سینمایی انگلستان به رهبری جان گریرسون ساخته شد حکایت ازنگاهی شاعرانه به موضوعات اجتماعی داشت.
نگاه شاعرانه را می‌توان در بسیاری از فیلم‌های مستند دو دهه ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ مشاهده کرد. بدیهی است این نگاه درتمام بخشهای مستند دیده نمی‌شود اما صحنه‌هایی را دراین فیلم‌ها می‌توان ذکر کردکه دارای نگاهی شاعرانه هستند. طبیعت و انعکاس تاثیرات برگرفته ازآن در ساختار یک فیلم مستندشاعرانه بی تردید درایجاد نگاه شاعرانه بی تأثیر نخواهد بود، مشروط به اینکه نگاه مستندساز هم غنایی و شاعرانه باشد. البته مستندساز تنها به اینکه تصاویری زیبا و چشم نواز ارائه دهد اکتفا نمی‌کند، چون مهم‌ترین ویژگی یک فیلم مستند شاعرانه خلق تصاویری موزون و هماهنگ لطیف و خیال انگیز است و شعر تصویری یا شعر سینمایی تنها یک قالب بیانی است که مستند ساز برای به وجودآوردن فضای شاعرانه ارائه می‌دهد.

مهم‌ترین ویژگی‌های یک فیلم مستند شاعرانه، تصاویر موزون با ماهیت عاطفی یا تغزلی است، بدون بهره گیری از گفتار. بدیهی است صدا می‌تواند در خدمت تصویر قرار گیرد و جنبه‌های غنایی تصویررا همراهی کند و به تقویت تصویر کمک کند چنانچه تصویر یا تصاویر فیلمبرداری جنبه شاعرانه نداشته باشد.

اگرچه گفتار شاعرانه می‌تواند به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار از مؤلفه‌های مهم باشد، زیرا حس شنوایی از شنیدن صدای خوش و زیبا که کلمات آهنگین و موزون رابا بیانی ادبی ارائه کند، واکنش مساعدی نشان خواهد داد. اما چنانچه تصویر یا تصاویر فیلم دارای جنبه شاعرانه نباشد گفتارفیلم به تنهایی موجب نمی‌شود که فیلم شاعرانه تلقی شود.
استفاده از گفتار شاعرانه هنگامی لازم است که تصاویر نتوانند به تنهایی مایه‌های عاطفی، تغزلی و شاعرانه را به وجود آورند.

چند نمونه مستند شاعرانه معروف (ایرانی و خارجی):

مستندهای شاعرانه‌ی خارجی:

1. Koyaanisqatsi (کویانیسکاتسی) – بدون دیالوگ؛ ترکیبی از تصاویر خارق‌العاده و موسیقی فیلیپ گلس، درباره رابطه انسان و طبیعت.

2. Baraka – مستندی شاعرانه با تصاویر شگفت‌انگیز از فرهنگ‌ها، آیین‌ها، طبیعت و تکنولوژی؛ بدون روایت کلامی.

3. Samsara – دنباله‌ای معنوی و تصویری برای Baraka؛ ترکیبی از زیبایی، مدیتیشن و تناقضات تمدن انسانی.

4. Le Quattro Volte – فیلمی نیمه‌مستند، بی‌کلام و شاعرانه درباره چرخه حیات در روستایی ایتالیایی.

5. The Mirror (اثر جعفر پناهی، گرچه داستانی است، اما ساختار آن تا حد زیادی شاعرانه و مستندگونه است.)

مستندهای شاعرانه‌ی ایرانی:

1. باد صبا (Albert Lamorisse) – تصویری شاعرانه از ایران دهه ۱۳۴۰؛ با صدای شاعرانه راوی و موسیقی سهراب شهید ثالث.

2. خانه سیاه است (اثر فروغ فرخزاد) – از مهم‌ترین مستندهای شاعرانه ایران؛ درباره زندگی در جذامی‌خانه تبریز، آمیخته با شعر و تأملات فلسفی.

3. مشق شب (عباس کیارستمی) – گرچه ساختار ساده‌ای دارد، اما با نگاه انسانی و شاعرانه‌اش به کودکان، اثری شاعرانه محسوب می‌شود.

4. آب، باد، خاک (امیر نادری) – مستندی شاعرانه و بصری درباره طبیعت، انسان، و زندگی در جنوب ایران.

5. اون شب که بارون اومد (کامران شیردل) – مستندی شاعرانه با فضایی مینیمال درباره شب و باران در تهران، با حس‌وحال شاعرانه.

تهیه و تنظیم : مهدی جمالیان