مستند گردآوری یا آرشیوی

مستند گردآوری یا  آرشیوی  (compilation)

مستندهای آرشیوی (Archive-based documentaries) بر پایه استفاده گسترده از تصاویر، فیلم‌ها، صوت‌ها و اسناد تاریخی ساخته می‌شوند و برای بازسازی دقیق وقایع گذشته، به ویژه سیاسی و اجتماعی، اهمیت زیادی دارند. این نوع مستندها به دلیل اتکا بر مدارک واقعی، اعتبار و تاثیر عمیقی در تاریخ‌نگاری و تحلیل تاریخی دارند.

مستند های گرد آوری برای ارجاع به تاریخ و گذشته، از تکه فیلم (فوتیج) های موجود ساخته می شوند. مستند های گرد آوری در ایران به آرشیوی مشهور هستند.

در جاهای دیگر معمولاً   فیلم هایی را آرشیوی می نامند که برای آرشیو ها ساخته شده باشند. یک فیلم گرد آوری می تواند به صورت توضیحی تولید شود.

در فیلم های تعاملی یا مشارکتی برای احتراز از صدای خارج از تصویر و تفسیر های شیوه توضیحی از تکه  فیلم  های موجود استفاده می شود.  ولی فیلم هایی هم وجود دارد که از نظر ساختاری تماماً با تکه فیلم های  آرشیوی شکل گرفته اند. برای سهولت بیشتر در طبقه بندی آنها را  مستندهای گرد آوری می نامند. ولی از جنبه شیوه شناختی می توانند در هریک از رده های فوق قرار بگیرند.

پیش از اختراع سینما و تلویزیون تنها راه آگاهی مردم از تاریخ، گوش دادن به روایات شفاهی یا خواندن متون مکتوب تاریخی بود- خواندن نوشته نیز به سواد نیاز داشت.
 اما این دو رسانه، امکان دیگری با خود آوردند: 
تماشای تصاویر متحرکی که به مثابه «بازنمایی زنده تاریخ»یا روایت تصویری زندگی گذشته بود. تاریخ نگاران در نیمه دوم قرن بیستم سرانجام پذیرفتند که محتوای تصاویر فیلم مستند، ارزش های اطلاعاتی معتبری برای استخراج حقایق تاریخی و تبیین و تفسیر رویدادها، دوره ها و شخصیت های تاریخی دارند.

گروهی از مورخان پست مدرنیست در چند دهه اخیر، فیلم مستند را – به ویژه «مستند گردآوری» از مواد آرشیو فیلم – به مثابه شیوه ای از تاریخ نگاری به رسمیت شناختند و آن را «تاریخ نگاری تصویری» نامیدند. 

این در حالی بود که از اواخر دوره سینمای صامت، سنت تولید این نوع مستند شکل گرفته بود و «شورای بین المللی آرشیوها» نیز به سال 1972 طی بیانیه ای، مواد فیلم را به عنوان سند عملاً به رسمیت شناخته بود.«فیلم گردآوری» فیلمی است که با تدوین فیلم های قبلاً ساخته (فیلمبرداری) شده – معمولاً با استفاده از نماهای موجود در آرشیو فیلم - تولید می شود. چنانچه این نماها مواد مستند باشند، آن فیلم را «مستند گردآوری» خوانند.

*در تاریخ تولیدات سینمایی و تلویزیونی مستند، تاکنون دو شیوه کلی از «تاریخ نگاری تصویری» تجربه شده است:

1. بازسازی نمایشی تاریخ (درام مستند)

2. بازنمایی مستقیم اسناد تصویری و شواهد تاریخی (مستند گردآوری از مواد آرشیو فیلم و عکس).

*مستند گردآوری یکی از کم هزینه ترین روش های مستندسازی برای تصویر کردن موضوعات تاریخی قرن گذشته و قرن جاری است.امروزه کانال های اختصاصی «تاریخ» عمدتاً به این شیوه مستندسازی متکی اند، که این شیوه نیز خود به پشتوانه ای از یک آرشیو غنی، سازمان یافته و مدرن متکی است.

  سخن آخر  

در واقع آرشیو بخش مهمی از قدرت فیلم مستند در بخش استنادی و اعتباری رو تامین میکنه. هرچقدر بیشتر و درست تر در ساختار فیلم مستندی که می سازیم از منابع آرشیوی اعم از فیلم و عکس و صوت استفاده کنیم، باعث سندیت بیشتر و در نتیجه تاثیر گذاری بیشترِ فیلمی که میسازیم شدیم.

اما دانش و مهارت جمع آوری و استفاده درست از آرشیو در فیلم مستند چیزی نیست که به همین راحتی نصیب یک فیلمساز جوان بشه و قطعاً مثل هر مهارت دیگه ای در حوزه فیلمسازی نیاز به آموزش و البته استفاده از تجربیات دیگران داره.

خیلی از فیلم های مستند بودن که به خاطر نا آشنایی فیلمساز با قوانین کپی رایت و استفاده از آرشیو از حضور در فستیوال های جهانی منع شده و حتی دچار مشکلات حقوقی شدن.

در ادامه تعدادی از مستندهای آرشیوی معروف در جهان و ایران معرفی می‌شود:

مستندهای آرشیوی معروف جهانی
1. The Vietnam War (2017) – ساخته‌ی Ken Burns و Lynn Novick
سریالی 10 قسمتی با استفاده گسترده از آرشیو و مصاحبه با افراد دو طرف جنگ.

مستند شاهکار درباره جنگ ویتنام، یکی از نمونه‌های بی‌نظیر استفاده از آرشیو.

2. They Shall Not Grow Old (2018) – کارگردان: Peter Jackson
درباره: سربازان بریتانیایی در جنگ جهانی اول

ویژگی: بازسازی رنگی، صداگذاری و دیجیتال‌سازی فیلم‌های ۱۰۰ ساله با کیفیت بسیار بالا.

3. The Century of the Self (2002) – ساخته‌ی Adam Curtis
استفاده گسترده از آرشیو BBC برای تحلیل روانشناسی، تبلیغات و سیاست در قرن بیستم.

یکی از مهم‌ترین مستندهای تحلیلی-آرشیوی.

4. Shoah (1985) – کارگردان: Claude Lanzmann
درباره: هولوکاست، با بیش از ۹ ساعت مصاحبه و آرشیو زنده، بدون استفاده از بازسازی یا صحنه‌های ساختگی.

5. The Fog of War (2003)
درباره: خاطرات رابرت مک‌نامارا، با تصاویر آرشیوی فراوان از جنگ جهانی دوم و ویتنام.

برنده اسکار مستند.
 

مستندهای آرشیوی معروف ایرانی
1. برای آزادی (1979) – کارگردان: حسین ترابی
درباره: انقلاب ۵۷ با تصاویر آرشیوی کم‌نظیر از تظاهرات، مبارزات و فضای خیابان‌ها.

یکی از آثار ماندگار در سینمای مستند ایران.

2. در برابر طوفان (سریالی – 1396 تا 1398)
تهیه شده توسط شبکه مستند سیما

بررسی تاریخ سیاسی ایران از دهه ۳۰ تا انقلاب ۵۷، با استفاده از آرشیو تلویزیون ملی، اسناد ساواک، و تصاویر روزنامه‌ها.

3. خشت خام (بهروز افخمی – دهه ۷۰)
درباره: وقایع منتهی به انقلاب، همراه با گفتگوها و تصاویر آرشیوی.

کمتر دیده‌شده، ولی از نظر فرم، اثری جدی.

4. راز آرماگدون (مجموعه تلویزیونی)
درباره: فراماسونری، رسانه‌های غربی، و تاریخ روابط خارجی ایران با استفاده از منابع و آرشیوهای خاص (گرایش امنیتی-سیاسی).

5. سازمان (2022)
مستندی درباره سازمان مجاهدین خلق (منافقین) با استفاده از تصاویر آرشیوی ساواک، خبرگزاری‌ها و ویدیوهای داخلی سازمان.

محصول جشنواره عمار، دیدگاهی خاص نسبت به یک جریان سیاسی.

جمع‌بندی:
جهان: مستندهای آرشیوی بیشتر در قالب سریال یا مستندهای بلند درباره جنگ‌ها، تبلیغات، سیاست جهانی و فجایع انسانی ساخته شده‌اند.

ایران: تمرکز بر انقلاب ۵۷، پهلوی، جنگ ایران و عراق، و جریان‌های سیاسی داخلی. منابع آرشیوی اغلب از تلویزیون ملی یا نهادهای رسمی تأمین می‌شوند.

تهیه و تنظیم : مهدی جمالیان