مستند سیاسی
مستند سیاسی مبتنی بر رویدادها و شخصیت‌های واقع نما را در بستر جریانات و کشمکش‌های سیاسی به تصویر می‌کشد.
موضوعی که باید درباره سینمای سیاسی اعم از مستند و بلند داستانی در نظر گرفت این است که اساسا تعریف فیلم سیاسی چیست؟
آیا پرداختن به یک شخصیت سیاسی می‌تواند فیلم را سیاسی کند؟
به طور کلی صحبت کردن در مورد چارچوب مستند سیاسی از سایر مستندها سخت تر به نظر می رسد و حتی متناسب با سیاست های کلان کشوری که در آن واقع شده اید .
در واقع سینماگر نسبتی با جامعه دارد پس نمی‌تواند نسبت به سیاست بیگانه و بی‌تفاوت باشد بلکه سینما به حساب روشنفکری و معرف جامعه و نیازهای آن بودن، باید به مستند سیاسی توجه جدی کند البته مستندهایی که تا حد ممکن فراجناحی باشند.
مستندهای تاریخی و سیاسی نباید عرصه‌ای برای قضاوت شود، اگر فیلمساز فقط راوی باشد و اجازه دهد مخاطب خود تشخیص دهد، بهتر است. سینمای مستند برگرفته از مستندات است یعنی فیلمساز باید یک سری مستندات له و یا علیه موضوع ارایه کند.
مهمترین مشکلی که در زمینه تولید فیلم‌های مستند سیاسی وجود دارد، این است که فضا آن قدر باید باز باشد که بتوان تحلیل‌های سیاسی مناسب و درستی در فیلم ارایه کرد و حتی بسیاری از نهادها و مراجع ذی ربط ترجیح می‌دهند که نسبت به شخصیت‌های سیاسی در هر شرایطی ، تحلیلی ارئه ندهند.
با در نظر گرفتن این پیشینه، همین‌طور فعالیت موسساتی که با ادبیات و سبک و سیاقی خاصی تفسیر خود را از موضوعات سیاسی در مستندهایشان ارائه می‌کنند، می‌توان مروری بر فضای مستندهای سیاسی از جمله در ایران داشت.
همه این اتفاقات در شرایطی در عرصه سینمای مستند و مستندسازی رخ می‌دهد که عملا گروه گسترده‌ای از مستندسازان علاقمند به سیاست به دلیل شرایط دست و پاگیری که برای آنان تعریف می‌شود امکان تولید بسیاری از فیلم‌های مهم سیاسی و اجتماعی را به دست نمی آورند، سوژه‌هایشان را کنار می‌گذارند و عطای مستندسازی درباره موضوعات حساس را به لقای آن می‌بخشند.
در حال حاضر اکثر فیلم‌های مستند سیاسی که ساخته می‌شود درباره یک شخصیت سیاسی است که به اعتقاد برخی از مستندسازان نمی‌توان آن اثر را مستند سیاسی دانست زیرا زمانی که این آثار را بررسی کنیم متوجه می‌شویم که وجوه سیاسی فرد مورد نظر چندان پررنگ نیست.
باید تولید این دسته از آثار به گونه ای باشد که فیلمساز بدون قضاوت، اطلاعات و دانسته‌های خود را در اختیار مخاطب قرار دهد و مخاطب خود به دنبال حقیقت برود.
به عنوان مثال تاریخ معاصر ایران تاریخ سوءتفاهم‌ها است؛ آدم‌ها یا سیاه هستند یا سفید، یا خادم هستند یا خائن. کتاب‌های معدودی در زمینه شخصیت‌ها و رخدادهای تاریخی وجود دارد که در بین آنها کتاب‌های مستقل و بی طرف کم است و وقتی چنین آفتی در ادبیات وجود دارد بی شک شاهد چنین آفتی در سینما نیز هستیم.
مستندهای تاریخی و سیاسی نباید آثار آبروبر و آبروخر برای کسی باشد و این مساله باید مورد توجه فیلمساز قرار گیرد.
در اینجا چند مستند سیاسی معروف و تاثیرگذار در سطح جهانی را معرفی می‌کنم که در تحلیل سیاست، قدرت، فساد و جنگ نقش مهمی داشته‌اند:
مستندهای سیاسی معروف جهان:
The Fog of War (مه جنگ)
کارگردان: Errol Morris
درباره: رابرت مک‌نامارا، وزیر دفاع آمریکا، و دیدگاه‌هایش درباره جنگ ویتنام و جنگ جهانی دوم.
برنده اسکار بهترین مستند (2003)
Inside Job (درون ماجرا)
کارگردان: Charles Ferguson
درباره: بحران مالی 2008 و نقش فساد و سیاست در سقوط اقتصادی.
برنده اسکار بهترین مستند (2010)
Fahrenheit 9/11
کارگردان: Michael Moore
درباره: نقش دولت بوش در حملات 11 سپتامبر و جنگ عراق.
پرفروش‌ترین مستند تاریخ در زمان خودش.
Citizenfour
کارگردان: Laura Poitras
درباره: افشاگری‌های ادوارد اسنودن و نظارت گسترده دولت آمریکا بر شهروندان.
برنده اسکار بهترین مستند (2014)
The Act of Killing (عمل کشتن)
کارگردان: Joshua Oppenheimer
درباره: کشتارهای سیاسی در اندونزی در دهه ۶۰ و بازخوانی آن توسط عاملانش.
یکی از مستندهای تکان‌دهنده سیاسی در تاریخ.
13th
کارگردان: Ava DuVernay
درباره: نژادپرستی سیستماتیک و زندان‌سازی گسترده در آمریکا، به ویژه تأثیر اصلاحیه سیزدهم قانون اساسی.
نامزد اسکار، تحسین گسترده منتقدان.
The Great Hack
درباره: رسوایی کمبریج آنالیتیکا و نقش داده‌ها در انتخابات 2016 آمریکا و برگزیت.
نگاهی به رابطه میان تکنولوژی، دموکراسی و سیاست.
Winter on Fire: Ukraine's Fight for Freedom
درباره: اعتراضات میدان در اوکراین (2013–2014) علیه دولت طرفدار روسیه.
نامزد اسکار، با تصاویری زنده و شوک‌آور.
در ایران نیز مستندهای سیاسی قابل‌توجهی ساخته شده‌اند که به موضوعاتی چون تاریخ سیاسی، انقلاب، وقایع بعد از انقلاب، جنبش‌های اجتماعی و نقد قدرت می‌پردازند. در ادامه چند مستند سیاسی مهم ایرانی را معرفی می‌کنم:
مستندهای سیاسی ایرانی معروف:
1. کلاه سفیدها (The White Helmets – نسخه ایرانی)
درباره: فعالیت‌های امدادی نیروهای داوطلب در مناطق جنگ‌زده سوریه و ارتباط ایران با بحران سوریه.
(هرچند نسخه اصلی توسط نتفلیکس ساخته شده، نسخه‌های داخلی نیز با دیدگاه سیاسی ایران ساخته شدند.)
2. کدام استقلال؟ کدام پیروزی؟
کارگردان: محمدرضا عباسیان
درباره: بازخوانی سیاست‌های اقتصادی و شعارهای استقلال‌طلبانه پس از انقلاب ۵۷.
با نگاهی انتقادی به عملکرد دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی.
3. برای آزادی (For Liberty)
کارگردان: حسین ترابی
تولید: پیش از انقلاب، توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
درباره: وقایع انقلاب ۵۷؛ مستندی کلاسیک و مهم از روزهای بحرانی سقوط پهلوی.
4. انقلاب جنسی
کارگردان: حسین شمقدری
درباره: مقایسه دیدگاه‌های جنسی در غرب و ایران، و تأثیر سیاست بر مسائل فرهنگی و جنسی.
واکنش‌برانگیز و جنجالی، با نقدهای فراوان از هر دو سو.
5. مصاف (سری مستند)
تهیه‌کننده: مؤسسه آرمان‌مدیا (وابسته به جریان‌های اصول‌گرا)
درباره: جنگ روایت‌ها، قدرت رسانه، و تحلیل جریان‌های جهانی از نگاه حکومت محور.
6. در برابر طوفان
کارگردان: محمدحسین نعیمی
درباره: تاریخ سیاسی ایران از دهه ۳۰ تا انقلاب ۵۷؛ با تصاویر آرشیوی نایاب.
پخش‌شده از تلویزیون، با نگاهی رسمی اما مستند به وقایع.
7. میراث آلبرتا (سری مستند)
کارگردان: حسین شمقدری
درباره: مهاجرت نخبگان علمی و سیاسی از ایران، و نقش سیاست در آن.
یکی از مستندهای پرمخاطب میان جوانان.
8. خط و نشان برای رهبر
کارگردان: حسین شمقدری
موضوع: تهدیدهای خارجی علیه رهبر ایران و تحلیل سیاست خارجی از دید امنیتی.
نکات مهم:
بسیاری از مستندهای سیاسی در ایران به‌دلیل محدودیت‌های سیاسی یا مجوز پخش، در فضای رسمی اکران نمی‌شوند یا در قالب جشنواره «عمار» و فضاهای خاص منتشر می‌شوند.
مستندهای ایرانی اغلب وابسته به گرایش‌های سیاسی خاص (اصول‌گرا یا اصلاح‌طلب) هستند.
تهیه و تنظیم : مهدی جمالیان